2001 Değişikliği
1-Başlangıç metninde belirtilen (Hiçbir düşünce ve mülahazanın) ibaresi, hiçbir faaliyetin şeklinde değiştirilmiş ve böyle düşünce özgürlüğünün önündeki engellerden biri kaldırılmıştır.)
2-Temel hak ve hürriyetler özlerine dokunulmaksızın(1961 anayasasında olan öze dokunma yasağı 1982 anayasasına ilk kez eklendi) yalnızca anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplerle ve ancak kanunla sınırlandırılır. Bu sınırlamalar anayasanın sözüne ve ruhuna demokratik toplum düzeninin ve laik(Türk anayasalarında ilk kez laik cumhuriyet ibaresi eklendi ) cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine uygun olarak sınırlandırılır. Bu maddeyle genel sınırlandırma sebepleri yerine özel sınırlama sebepleri getirilmiştir. (Genel sınırlama sebepleri 1961 anayasasına 1971 değişikliğiyle eklenmiş olup 2001 tarihine kadarda 1982 Anayasası’nda da yer bulmuştu.)
3-Yakalanan ve tutuklanan kişi tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırk sekiz saat toplu olarak işlenen suçlarda en geç dört gün( değişiklik öncesi öncesi on beş gündü) içinde hakim önüne çıkarılır.
Kişinin yakalandığı ve tutuklandığı yakınlarına derhal bildirilir. Bu esaslar dışında bir işleme tutulan kişin uğradığı zararlar tazminat hukukun genel prensiplerine göre devletçe ödenir.
4- 25. maddedeki ülkenin ekonomik durumu ibaresi anayasadan çıkarılarak vatandaşın yurt dışına çıkışındaki engellerden biri olan ekonomik durum ibaresi kaldırılmış oldu.
5- Kanunla yasaklanmış herhangi bir dilde yayım yapılamaz maddesi anayasadan çıkarıldı. Basın hürriyeti sağlanmış oldu.
Toplantı ve gösteri yürüyüşüyle ilgili pek çok madde kaldırıldı. Dernekler, vakıflar, sendikalar ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları kendi konu ve amaçları dışında gösteri yürüyüşü düzenleyemez hükmü kaldırıldı.
6- Adil yargılanma hakkı ilk kez anayasaya girdi.
7- 38.maddeye eklenen hükümler
Savaş, çok yakın savaş tehdidi ve terör suçları dışında ölüm cezası verilemez.
Kanuna aykırı olarak elde edilen bulgular delil olarak kabul edilemez.
Hiç kimse sadece sözleşmeden doğan yükümlülüğünü yerine getirmemesinden dolayı özgürlüğünden alı konulamaz.
8- Devlet, işlemlerinde ilgili kişilerin hangi kanun yoluna ve mercilere başvurması gerektiğini ve süreleri belirtmek zorundadır.
9-Kamulaştırma bedellerine uygulanacak faizin devlet alacaklarına uygulanan en yüksek faiz haddi olacağı hükme bağlanmıştır.
10- Çalışma hakkı ve ödevi yeniden düzenlenerek devletin işsizleri koruması hüküm altına alınmıştır.
11- İşçi sendikası ve üst kuruluşlarında yönetici olabilmek için en az on yıl bilfiil işçi olarak çalışma şartı kaldırılmıştır.
12-Asgari ücretin belirlenmesinde çalışanların geçim şatlarının göz önünde bulundurulması ibaresi
anayasaya eklenmiştir.
13-Yabancı babadan ve Türk anadan olan çocuğun durumu kanunla düzenlenir ifadesi anayasadan çıkarılmıştır. Bu halde Türk ananın çocuğu Türk’tür.
14-67.maddedeki düzenleme ile taksirli suçlardan hüküm giyenlere oy kullanma hakkı verilmiştir ve seçim kanunlarında yapılan değişiklikler bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz fıkrası da eklenmiştir.
15- Odak hali kavramı tanımlanmıştır.( odak hali; bir partinin üyelerince işlenen fiiller o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya TBMM deki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde söz konu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.) Parti kapatmayı zorlaştıran bu madde ile anayasa mahkemesi devlet o partiyi tamamen veya kısmen devlet yardımından mahrum bırakabilir denilerek pati kapatma cezasına alternatif ceza getirmiştir.
16- Dilekçe hakkına karşılıklılık ibaresi eklenerek Türkiye’deki yabancılara da dilekçe hakkı verilmiştir.
17- Anayasanın 14.maddesindeki suçlar için af çıkartılamaz hükmü kaldırılmış olup genel ve özel af için TBMM üye tam sayısının 3/5 ünün evet oyu gerektiği kabul edilmiştir.
18-Kanunların anayasaya uygun olmaması sebebiyle Cumhurbaşkanınca geri gönderilmesi üzerine TBMM’nin dilerse sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşebileceği eklenmiştir.
19-Meclis başkanının seçiminde,başkan adaylarının başkanlık divanına bildirilmesi ve seçim süreci on günden 5 güne indirilmiştir.
20- meclis soruşturması açılması isteminin gizli oyla karara bağlanacağı, soruşturma süresi olan iki ay sonunda tamamlanmayan raporun ek iki ay uzatılabileceği bu süre sonunda raporun teslim edilmesi gerektiği, soruşturma komisyonu raporunun on gün içinde dağıtılıp on gün içinde görüşüleceği ve yüce divana sevk oylamasının gizli yapılacağı kabul edilmiştir.
21-Başbakan ve Adalet bakanı da MGK’nin asıl üyesi haline getirilmiş ve MGK’nin kararları görüş bildirmeye indirgenmiştir.(bakanlar kurulu MGK’nin kararlarını değerlendirebilir. bağlı değildir.)
22-Anayasa mahkemesinin anayasa değişikliklerinde iptale ve siyasi parti kapatma davalarında gerekli olan karar yeter sayısı 3/5 olmuştur.
23-Anayasanın 15.maddesinin son fıkrası;konsey döneminde çıkarılan kanun ve kanun hükmünde kararnamelerin anayasaya aykırılığı ileri sürülemez hükmü kaldırılmıştır.
2002 Anayasa Değişiklikleri.
1-Milletvekili seçilmeye engel oluşturan hükümlülük hallerinden; ideolojik ve anarşik eylemlere katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçu kaldırılarak, terör eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçu eklenmiştir.
2-Bir ilin veya seçim çevresinin TBMM de üyesinin kalmaması halinde boşalmayı takip eden doksan günden sonraki ilk pazar günü ara seçim yapılır. Bu fıkra gereği yapılacak seçimlerde 127. madde hükmü uygulanmaz. ( 127. madde. milletvekili ara ve genel seçimleri,yerel seçimleree bir yıl kalan mahalli idareler seçimleri ile birleştirilebilir.) Denilerek ara seçim sebeplerine bir yenisi eklenmiştir.
2004 Anayasa Değişiklikleri
1-Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir ve devlet bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür.
2- Anayasa da ki ölüm cezaları ifadesi çıkarılmıştır
3-30.madde kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basım evi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez .veya işletilmekten alıkonulamaz.
4- Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.
Uluslararası ceza divanının gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaş suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.
5- Usulüne uygun olarak yürürlüğe konmuş temel hak ve hürriyetlere ilişkin milletler arası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı düzenlemeler içermesi halinde milletler arası anlaşmaların esas alınacağı hüküm altına alınmıştır.
6- Yüksek öğretim kurulu; üniversiteler ve bakanlar kurulunca seçilen sayıları, nitelikleri, seçilme usulleri kanunla gösterilen adaylar arasından rektörlük ve öğretim üyeliğinde başarılı hizmet yapmış profesörlere öncelik verilmek kaydıyla Cumhurbaşkanınca atanan üyeler ve Cumhurbaşkanınca doğrudan doğruya seçilen üyelerden kurulur.
Genelkurmay Başkanlığının Yüksek öğretim kurulundaki temsilciliğine son verilmiştir.
.7-Devlet Güvenlik Mahkemeleri kaldırılmıştır.
8- Türk silahlı kuvvetlerinin elinde bulunan devlet mallarının Sayıştayca denetleneceği hüküm altına alınmıştır.
2005 Anayasa Değişiklikleri
1- RTÜK anayasal bir kuruluş haline getirilmiş ve üyelerinin TBMM’ce seçileceği ve dokuz üyeden oluştuğu ve seçim usulü belirlenmiştir.
2- Mahalli idarelerin hesap ve işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması Sayıştay tarafından yapılacağı kabul edilmiştir.
2006 Anayasa Değişiklikleri
1-Otuz olan milletvekili seçilme yaşı yirmi beş yaşını doldurmak olarak değiştirilmiştir.
2007 Anayasa Değişiklikleri
1- Beş olan milletvekili seçilme süresi dört yıla indirilmiştir.
2-Cumhurbaşkanlığı seçim tutanaklarını kabul etme görevinin Yüksek Seçim Kuruluna ait olduğu ve Cumhurbaşkanının halk tarafında seçilmesi işlemlerinin genel yönetim ve denetimine milletvekili seçimlerindeki hükümlerin uygulanacağı kabul edilmiştir.
3-TBMM’nin yapacağı tüm seçimler dahil bütün işlemlerinde üye tam sayısının en az üçte biri ile toplanacağı ve başka bir hüküm yoksa toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar vereceği ancak bu karar yeter sayısının hiç bir şekilde dörtte birinin bir fazlasından az olmayacağı düzenlenmiştir.
4-Cumhurbaşkanı seçim usulleri değiştirilerek;
Cumhurbaşkanı seçilecek kişinin yüksek öğrenim yapmış olması gerektiği,
Cumhurbaşkanının halk tarafından beş yıl için seçileceği, bir kimsenin en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seçilebileceği,
Cumhurbaşkanının TBMM içinden veya dışından aday gösterilmesinin yirmi milletvekilinin imzası ile olacağı,
ayrıca son yapılan milletvekili genel seçimlerinde geçerli oylar toplamı birlikte hesaplandığında yüzde onu geçen siyasi partilerin ortak aday gösterebileceği hükümleri kabul edilmiştir.
5-Cumhurbaşkanı seçimi, Cumhurbaşkanının görev süresi dolmadan önceki altmış gün içinde; makamın herhangi bir nedenle boşalması halinde boşalmayı takip eden altmış gün içinde yapılacağı düzenlenmiştir.
Genel oyla yapılacak seçimlerde geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday seçilmiş olur. İlk oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa bu oylamayı takip eden ikinci pazar günü ikinci oylama yapılır. Bu oylamaya ilk oylamada en çok oy alan iki aday katılır. En çok oyu alan aday seçilmiş olur.
İkinci oylamaya katılmaya hak kazanan adaylardan birinin ölümü veya seçilme yeterliliğini kaybetmesi halinde; ikinci oylama, boşalan adaylığın birinci oylamadaki sıraya göre ikame edilmesi ile yapılır.İkinci oylamaya tek adayın kalması halinde bu oylama referandum şeklinde olur. Aday geçerli oyların çoğunluğunu almak suretiyle seçilmiş olur.
Cumhurbaşkanı göreve başlayıncaya kadar görev süresi dolan Cumhurbaşkanın görevi devam eder.
2008 Anayasa Değişiklikleri
2008 Anayasa değişiklikleri yine 2008 yılında Anayasa Mahkemesinin kararıyla iptal edilmiştir.
2010 Anayasa Değişiklikleri
1- Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı yorumlanamaz.
2-Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir.
3-Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, ancak suç soruşturması ve kovuşturması sebebiyle hakim kararına bağlı olarak sınırlanabilir.
4-Her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürme hakkına sahiptir. Devlet, her türlü istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirler alır.
5-Aynı zamanda ve aynı iş kolunda birden fazla sendikaya üye olunamayacağı hükmü kaldırılmıştır.
6-Memurlar ve diğer kamu görevlileri, toplu sözleşme hakkına sahiptir.
Toplu sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar, Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna başvurabilir. Bu kurulun kararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir.
7- Grev ve lokavt hakkına getirilen bazı sınırlamalar kaldırılmıştır.
8- Herkes, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.
TBMM başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikayetleri inceler.
Kamu Baş denetçisi TBMM tarafından gizli oyla dört yıl için seçilir. İlk iki oylamada üye tam sayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tam sayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oyu alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan aday seçilmiş olur.
9- Partisinin temelli kapatılmasına sebep olan milletvekilinin milletvekilliğinin düşeceği hükmü anayasadan çıkarılmıştır.
10-TBMM başkanlık divanına ilk seçilenin görev süresi iki yıl, ikinci seçilenin görev süresi ise yasama döneminin sonuna kadar olacak şeklinde değiştirilmiştir.
11- Yüksek Askeri Şuranın terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeni ile emekliye ayırma işlemleri dışında her türlü ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açılmıştır.
Yargı yetkisinin idari işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlı olup, hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kullanılamayacağı da anayasaya eklenmiştir.
12-Memur ve diğer kamu görevlilerine verilen uyarma ve kınama cezalarına karşı yargı yolu açılmıştır.
13- Adalet hizmetlerinin denetiminde; Adalet hizmetleri ile savcıların idari görevleri yönünden Adalet Bakanlığınca denetimi, adalet müfettişleri ile hakim ve savcı mesleğinden olan iç denetçiler; araştırma, inceleme ve soruşturma işlemleri ise adalet müfettişleri eli ile yapılır hükmü kabul edilmiştir.
14-Askeri yargı, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür. Bu mahkemeler; asker kişiler tarafından işlenen askeri suçlar ile bunların asker kişiler aleyhine veya askerlik hizmet veya ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidir.
Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askeri mahkemelerde yargılanamaz.
15-Anayasa Mahkemesinin kuruluş ve işleyişi değiştirilerek; 17 üyeden oluşacağı üç üyeyi TBMM’nin 14 üyeyi
Cumhurbaşkanının seçeceği ve seçilme usulleri tek tek sayılmıştır. Buna göre;
2 üyeyi TBMM, Sayıştay Genel Kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için göstereceği üçer aday içinden,
1 üyeyi ise baro başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden;
Cumhurbaşkanı:
3 üyeyi Yargıtay
2 üyeyi Danıştay
1 üyeyi Askeri Yargıtay
1 üyeyi Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin Kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üç aday içinden;
en az ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi Yüksek Öğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yüksek öğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan üçer aday içinden;
dört üyeyi ise üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hakim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer.
16-Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun kuruluşu, yapısı ve işleyişi tamamen değiştirilmiştir
HSYK 22 asıl on iki yedek üyeden oluşur. Adalet bakanı kurulun başkanı olup, Adalet Bakanı Müsteşarı kurulun tabi üyesidir.
Kurulun dört asil üyesini Cumhurbaşkanı,
3+3 üyesini Yargıtay Genel Kurulu
2+2 üyesini Danıştay Genel Kurulu
1+1 üyesini Türkiye Adalet Akademisi Genel Kurulu
7+4 üyesi Adli yargı Hakim ve Savcıları
3+2 üyesi İdari Yargı Hakim ve Savcılarınca dört yıl için seçilir.
Kurulun meslekten çıkarma cezaları dışındaki kararlarına karşı yargı yoluna başvurulamaz.
17-Ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında hükumete istişari nitelikte görüş bildirmek amacıyla Ekonomik ve Sosyal Konsey kurulmuştur.
18-12 Eylül askeri darbesini yapanların cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddiası ileri sürülemeyeceği ve bu maksatla hiçbir yargı koluna başvurulamayacağına ilişkin hüküm kaldırılmıştır. Bu maddenin kaldırılmasıyla hukuk devleti olma yolundaki engellerden biri kaldırılmıştır.
2011 Anayasa Değişiklikleri
1- Spor federasyonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine disiplinine ilişkin kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim yoluna başvurulabileceği düzenlenmiştir.
Kaynakça:
1982 anayasası, Başbakanlık mevzuat gov.tr
Yazar:Gül özay Süner