Şehirlerde gelişen, köylü hikayelerinden daha silk ve göçebe destanlarından daha az dokunaklı olan şehir hikayelerinin en güzelleri realist ve güldürücü fıkralardır.. Fıkra bizim kültürümüzde “kıssadan hisse” geleneğinin güldürücü kısmına aittir. Fıkraların dinleyenler için hem güldürücü hem düşündürücü hem de iğneleyici özellikleri vardır. Fıkralar gerçek hayatın kimi aksayan yönlerini karakterize eden, eleştiren, içerisinde sosyal tenkit öğelerini barındıran başka bir yönüyle de uzun bir olayı kısaca anlatmaya yarayan şifahi edebiyat ürünleridir. Fıkralar sayesinde halk hissedip açık edemediği düşüncelerini tarizlerle aktarır(Nasreddin Hoca ve Timur fıkraları). Yeri geldikçe herhangi bir düşünceyi örnek vererek güçlendirmek, dinleyenleri ona inandırmak, herhangi bir durumu açıklamak için anlatılan, içinde nükte, mizah, eleştiri ve hiciv ögeleri bulunan, sözlü edebiyat ürünü kısa öykülere fıkra denir.
Güldürü üzerine oluşturulmuş fıkralar Türk milletinin dünya görüşünü, hayata bakışını gösterir. Alay, fıkraların vazgeçilmezlerinden olduğu için insanlar hayata karşı tavırlarını fıkralar yoluyla göstermişlerdir. Bu mânâda insanların etraflarındaki meseleleri yorumlama tarzları fıkralara yansır. Edmound SAUSSEY, bu durumu şu sözlerle aktarır:
“Bu arada iptidai zihniyetin daha yüksek bir medeniyetin içinde latifeler şeklini almış kalıntıları olan fıkralara hususi bir yer ayırmak lazımdır; bu fıkralar çok eskinin kainat hakkıdna tasavvurlarını tercüme etmişlerdir.
Bazı kaynaklarda fıkralar için masalların alt dalı nitelemesinde bulunulur. Bu anlamda Saim SAKAOĞLU bir makalesinde J. G. von Hanh’ ın 1964′ te yayımladığı Griechische-undalbanischen Marchen isimli eseriyle Antti Aarne ‘ nin 1910’ da yayımladığı Verzeichnis der Marchentypen Mit Hilfe Con Fachgenossen Aus Gearbeitet adlı eserlerine gönderme yapar. Bu eserlerde masallar üçe ayrılır:
1-Hayvan masalları
2-Asıl masallar
3-Fıkralar
Fakat Saim SAKAOĞLU bu görüşlerin çok fazla geçerli olmadığını, bu konularda yeterli incelemeler yapılıp kararın verilmesi gerektiğini söyler.
Kısa olay etrafında oluşturuldukları için “kısa güldürücü hikaye” olarak tanımlanan fıkra yoğun bir anlatı içerir. Olayların tafsilatına girilmez. Olaylar yüzeysel verilir, okuyanların içeriği doldurması beklenir.
Fıkralar Türk’ ün zeka inceliğini, nükte gücünü ve hayat felsefesini en güzel biçimde yansıtmaktadır. Halkımızın mizah dehasını da yine fıkralar temsil eder. Birçok yazar ve karikatüristin ilham kaynağı da fıkralardır.
Fıkra anlatmadaki amaç anlatılan bir olayı, durumu delillendirerek, fikri daha da güçlendirmeye çalışmaktır. Bu sayede karşıdakini yenmek, onun fikrini çürütmektir öne alınan.
Abdullah ÖZBEK Nasreddin Hoca fıkralarının eğitim açısından önemine de dikkat çekerken bu fikirleri bütün fıkralar için geçerli hale getirebiliriz. O’ na göre Nasreddin Hoca fıkraları hem güldürür hem de eğitir. Bu fıkra türünün toplumsallık yanıyla ilgilidir. Yani fıkralar toplumun ürünüdür. Bu fıkralardaki kahramanlar da toplumdaki herhangi bir fert oldukları için fıkraların toplumsal yönlerinden bahsedebiliriz. Fıkralar aynı zamanda toplum muhayyilesini de yansıtır. Toplumsal durumlar fıkralara yansıyabileceği gibi bu durumlar fıkra konusu da olabilir.
Gerektiği kadar üzerinde durulmayan fıkralar Türk edebiyatında büyük bir yekun tutar. Halk bilimcilerinin ilgi alanına giren fıkra Türk kültür ve edebiyatı için zengin bir kaynaktır. Derlenmesi halinde farklı türde birçok fıkra çıkar.
Fıkra, omurga kemiği, bir yazının bütününden ayrılan parça, ilmi fenni kitaplarda kanun ve yönetmeliklerde fikri ard arda sıralayan cümleler, bend, madde; Tanzimat’tan sonra batı tesirinde meydana getirilen tiyatro eserlerinde perdenin ayrıldığı bölümlerden biri, Servet-i Fünun döneminde ise küçük hikaye-kronik anlamlarıyla karşılanırken Kaşgarlı Mahmut’ ta “küng” deyimi ile karşıladığı fıkra batı Türkçesinde “hikaye, masal, kıssa, nükte, mizah, latife” gibi adlarla anılmaktadır.
Çok küçük hikayelerdir. Bir topluluk gerçeği olarak bilinen cemiyetteki aksaklıklar, hatalı davranan kimseler çeşitli tipleri ve cemiyetin dikkat çekici her türlü görünüşü bir vak’a çerçevesinde nükteli bir şekilde anlatır ve tenkit edilir. Güldürücü ve düşündürücü olan fıkralar, küçük mizah ve hiciv hikayeleridir.
Konularını hayattan alırlar.
Konuları başlıca üç kısımda toplanır:
1-İdare edenlerle edilenler arasında geçen fıkralar, 2-İnançlarla dini adet ve merasimlerle yasaklara dair davranışlarla ilgili fıkralar,
3-Sosyal, ekonomik ve siyasi görüş ayrılıklarından doğan çatışmalarla ilgili fıkralar.
Fıkralar iki bölüme ayrılır:
1-Kişileri belli halk tipleri olan fıkralar. Bu tipler;
a-Ünlü adlar taşıyan ve gerçekten tarihe mal olmuş sayılan kişilerdir(Bekri Mustafa, İncili Çavuş vs.).
b-Belli bir toplum zümresini temsil eden kişilerle oluşmuş fıkralar(Bektaşi, Tahtacı, Yörük).
2-İnsanların güldürücü maceraları konu edinen açık saçık, şaşırtıcı, eğlendirici fıkralar.
Fıkra karakteri olarak öne çıkmış isimler şunlardır: Nasreddin Hoca, Bekri Mustafa, İncili Çavuş,Temel, Dursun, Timur, Bektaşi, İngiliz, Alman, Türk, Laz, Kürt vs.
Fıkraların dönem dönem bulundukları yerler de değişmiştir. Önceleri “Letaif” başlığı altında toplanırken daha sonraları farklı yerlerde bulunmaya başlamışlardır. “Eskilerin “mir’i kalem”, “hoş sohbet” dedikleri nükteci, şakacı kişilerin beğenilen fıkraları da eski mecmualarda bulunur. Ünlü divan şairlerinin fıkraları ise tezkirelerde, özellikle Aşık Garip Tezkiresi’nde vardır.” Fıkralar daha sonra özünden çok değer kaybetmiş herkes tarafından yazılıp gazete ve dergilerde yer almaya başlamıştır.
Kaynakça:
(Edmound SAUSSEY,s.62)
(Suat BATUR, 1998, s.571)
(Saim SAKAOĞLU, 1995,S.187,188)
(Elçin,s.56;Boratav,s.105)
(Abdullah ÖZBEK,1990s.5,6)
(Boratav,s.106,107,566)
(Elçin,s.566)
( Torun; Güzel, s.231)
( LEVEND, Agah Sırrı, Türk Dili,23/321, 1970 Ankara)
Yazar:Serpil Altunyay