Fildişi; basit bir anlatımla filin gerektiğinde savunma aracı olarak kullandığı uzun ve eğri iki diş diyebiliriz. Donuk beyaz renkliyse de yeni öldürülen filden alınanları yeşilimsi parlak renktedir ve çok değerlidir.Tarih boyunca yontmacılık ve oymacılıkta kullanıldı.
Çok eski çağlardan başlayarak çeşitli uygarlıklar, fildişinden sanat eserleri ürettiler. Mısır sanatında fildişi, mobilya, tuvalet eşyası süslemesi (ayna çerçevesi) ve süs eşyası yapımında kullanıldı. İ.Ö. 2. binde Suriyede üstün nitelikli fildişi eserler üretildi.Winged Griffin (Kanatlı Grifón; Megiddodan, Chicago Üniversitesi, Oriental Institute).Asur sanatında çekmece ve süs plakalarından oluşan “Nimrud Fildişileri” çok ünlüdür.Ethiopian Slain by a Lion (Arslanın öldürdüğü EtiyopyalI/boyalı plaka, Nimruddan; Londra British Museum); Eskiçağda Anadoluda da fildişi heykelcikler üretildi.Kadın Figürini (Bronz Çağ, Kültepeden; Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi); Hitit dönemine ait Dağ Tanrısı Heykelciği (Boğazköyden, Ankara, Anadolu Medeniyetleri Müzesi). Girit sanatında fildişi oymacılığı büyük önem taşırdı.Heykelciklerin yanı sıra,saray dekorasyonunda kullanılmış fildişi figürlere az da olsa rastlanır.En ünlü eserlerden biri Snake Goddess (Yılanlı Tanrıça, İÖ 1600 Boston, Museum of Fine Arts). Miken sanatında da heykelcikler, pyhxisler (kozmetik kutuları), plakalar,ayna tutacaklarından oluşan üstün nitelikli eserler üretildi.İki Tanrıça ve Kutsal Çocuk Grubu (Miken Akropolisi nden;İÖ 14.-13.yy, Atina, Ulusal Müze). Yunan sanatında mobilya ve süs eşyası dışında heykel kaplaması olarak levhalar üretildi.Phidiasın Athena Parthenos heykeli (bugün kayıp); Roma sanatında, pyhxis, kadeh ve konsüllük kurumunun kurulmasıyla konsüllerin göreve başladıklarını bildiren, davetiye niteliğindeki “diptikonTır fildişi işçiliği içinde önemli yer tutar Menteşe ile bağlı 2 levhacıktan oluşan bu diptikonların dış yüzleri figürlerle süslüydü.4.ve 5,yy’ın başına dek üretildi.
En ünlüleri:
Anast (Paris, Bibliothèque National).Konsüllük diptikonu dışında bir amaçla kullanılan Probianusun Roma valisi olarak görevlendirildiğini bildiren Probianus Diptikonu (5. yy başı, Berlin, Dahlem Müzesi). Bizans döneminde de diptikon geleneğine bağlı kalındı.Ancak bu kez imparatorlar için hazırlandı. Bu dönemde ayrıca fildişi “triptikon” (3 parça),tek levha ve çekmecelerden oluşan fildişi koleksiyonu oluştu.
En ünlü eserler: Ravaenna Piskopusu Koltuğunun Kaplamaları (6.yy, Ravenna, Archiépiscopal Muséum), Harbaville Triptikonu (10.yy Paris, Louvre),40 Martyrler Levhası (11.ve 13.yy Berlin,Dahlem Müzesi). Karolenj döneminde de cilt kapakları,diptiayrıca fildişi “triptikon” (3 parça), tek levha ve çekmecelerden oluşan fildişi koleksiyonu oluştu. En ünlü eserler: Ravaenna Piskopusu Koltuğunun Kaplamaları (6. yy, Ravenna, Archiépiscopal Muséum), Harbaville Triptikonu (10. yy Paris, Louvre), 40 Martyrler Levhası (11. ve 13. yy Berlin, Dahlem Müzesi). Karolenj döneminde de cilt kapakları, dipti-kon ve çekmeceler üretildi. Genoels Elderen Diptikonu Kanadı (Tepşir Sahnesi; 7.yy Brüksel, Musées Royaux d’Art et dHistoire). Otto döneminde Metz, fildişi işçiliğinin önemli bir merkezi oldu. Karolenj biçem geleneği sürdürüldü.İsanın Çarmıha Gerilişinin betimlendiği Litürjik Tarak (10. yy Metzden, Köln, Startmuseum).Roman sanatında Almanyada,Karolenj ve Otto dönemi geleneği, çok titiz ve görkemli biçimde yorumlandı.
Bamberg Çekmecesi (Münih); Fransa ve İspanya da Arap ve Doğu biçemi etkindi.San Isidaro Haçı (11.yy Madrid, Museo Argueolagico Nacional). 11. ve 12. yyda İngilterede Fransız, İspanyol biçeminde bir grup eser üretildi.13. 14.yyda gotik biçemde cilt kapağı, haç, kutsal emanet kutusu (roliker), heykel, küçük sunaklar gibi dinsel amaçlı eşyanın yanı sıra, mücevher kutusu, tarak, satranç tahtası gibi günlük eşya da üretildi. Boyalı fildişinden Meryemin Taçlandırılma’sını Betimleyen Heykelcik (1260, Paris. Louvre). Bu dönemde İngiltere ve İtalyada da atölyeler vardı. 15.yy da İtalya öne geçerek bronz eserlerin taklitleri ve resimlerden esinli mihrap arkalıkları üretildi.Venedikte Emriacilerin atölyesinde üretilen mihrap arkalıkları ve kutular ünlüydü. Bu dönemde Almanyada üretilen eserler sanatsal değer taşımıyordu. Barok dönemde, Flandreda fildişi eserler de üreten heykelcilerden Dequensoy ye Gerard van Opstal ünlüydü.
18.ve 19.yy2’da Almanya, Fransa ve İngilterede ustaların yanı sıra heykelciler de fildişi eserler üretti. Bir süre sonra fildişi işçiliği batıda kayboldu. İslam sanatı içinde Fatımî eserleri, batıda ortaçağ işçiliğini etkiledi. Yakın tarihli Asya fildişi işçiliği Hindistan, Çin, Japonyada üretilen heykelcikler, levha ve kutularla teknik üstünlüğe ulaştı. Günümüzde Afrikada fetiş ve süs eşyası olarak üretimi sürdürülmektedir.
Kaynakça:
tr.wikipedia.org/wiki/Fildişi
www.bilgilazim.com/tag/fildisi-ne-ise-yarar/
www.listemiste.com/filler-ile-ilgili-10-gercek.html
Yazar:Ceylan Gençay