Yaygın Adı: Halı engerekleri (testere pullu engerekler)
Bilimsel Adı: Echis sp.
Alt familya: Viperinae
Familya: Viperidae (engerekgiller)
Alt takım: Serpentes (yılanlar)
Takım: Squamata (pullu sürüngenler)
Boyutları: 50 cm den 91 cm’ye kadar
Fiziksel Özellikleri: Kafaları yuvarlak ya da armut şeklindedir, çok sayıda küçük karina dişli plakalarla kaplıdır; dikey göz bebekli, yukarıdan görülebilen, büyük gözler; yanları boyunca uzanan birkaç karışık desenli ve karinalı, testere dişi gibi pullar; rengi genellikle yaşadıkları toprağa uyumlu olarak kum kahverengisi, sarı veya gridir.
Alışkanlıkları: Çoğunlukla gececil, karasal, ancak nadiren alçak çalılıklara tırmanır.
Yaşam Çizgisi: Çoğunlukla yumurtlar, ancak Afrika’da bulunan bir popülasyonu canlı yavru doğurur.
Beslenme Tarzı: Omurgasızlardan, küçük memelilere ve kuşlara kadar çeşitlilik gösterir.
Yaşam Alanı: Yarı çöller, genellikle kayalıklarda bulunur; kurak ve kumlu çöllerde bulunmaz.
Yeryüzünde Dağılımı: Büyük ve dağınık şekilde Batı ve Orta Afrika’dan, Kuzey Afrika ve Orta Doğu’ya, Pakistan, Hindistan ve Sri Lanka’da yer alır.
Türün Durumu: Yaygındır
Benzer Türler: Bütün halı engerekleri birbirine benzer, bazen ayırdetmek zordur.
Zehir Özellikleri: Kuvvetli, kanın pıhtılaşmasını önleyicidir ve geniş doku hasarına sebep olur; tedavi olunmazsa birkaç gün içinde ölümcül etkilen olabilir.
Halı engerekleri, tehlikesiz görüntülerine rağmen, Afrika, Orta Doğu ve Güney Asya’daki insanlar için en tehlikeli yılanlardır. Her yıl yüzlerce -muhtemelen binlerce- insanın ölümüne sebep olurlar.
Halı engerekleri, kırsal nüfusun araziyi işlediği yerlerde fazla sayıda bulunurlar. Tercih ettikleri bu yaşamı ortamı, mükemmel kamuflaj becerileri, çabuk sinirlenmeleri ve yıkıcı zehirleriyle birleştiğinde onları dünyanın en tehlikeli yılanları için aday yapar.
Halı engereklerinin bir zamanlar sadece iki değişik tür içerdiği düşünülürdü: Burton’s ya da boyalı halı engerekleri, Echis coloratus ve testere pullu engerekler, E. carinatus. 1990’da zehirlerinin üzerine yapılan araştırmalar, testere pullu engerek popülasyonlarının birbirlerinden farklı olduğunu göstermiştir. O tarihten beri bazıları alt tür seviyesine düşürülmüş ya da başka türlere bağlanmıştır, günümüzde toplam sekiz türü genellikle kabul görmektedir.
Sınıflandırma Muamması
Bu “türler” gözle ayırdedilemeyecek kadar benzerdirler ve bulundukları yerler bilinmediği sürece ayırmak imkansız olabilir (bunun yanında dağılımları örtüşen türlerin bulunmadığı bir bölgeden gelmiş olmaları gerekir.). Yeniden sınıflandırmadan önce bulunan müze örnekleri, belli bir türe atanamaz çünkü bunu yapmak için zehirlerin üzerinde kimyasal deney yapmak gerekmektedir. Bütün türler birlikte sınıflandırdığı zaman hazırlanan doğa tarihi notları, şu anda bazı durumlar için geçersizdir çünkü hangi türlerle ilgili olduğunu bilmek mümkün değildir.
Yaşam Şekli ve Alışkanlıkları
Yılanları belirli bir türe atamanın zorluklarına rağmen, bütün halı engerekleri, bazı ortak karakteristik özelliklere sahiptir. Yılın en sıcak zamanlarında gececillerdir, bütün gün kayaların altında, ağaç gövdelerinde, yoğun çalıların altında veya deliklerde saklanırlar. Diğer zamanlar gündüzleri aktiftirler ve diğer yılanlara kıyasla ısıya daha dayanıklıdırlar. Burton halı engereği, Echis coloratus, Orta Doğu’nun kayalıklı Çöllerinde yaşayan bir çöl türüdür fakat onun dışındaki türlerin yaşam alanları, bölgeden bölgeye değişiklik gösterir. Genelde kuru, kayalık, çalılıklı yarı çöl veya kurak mera alanlarını tercih ederler. Ormanlık alanlarda veya son derece kumlu çöllerde barınamazlar. Sahra boyunca da bulunmazlar ancak Sahel’in güneyinde ki ovaları ve Kuzey’deki yaylalar gibi Sahra’nın köşelerinde yaşarlar.
Akdeniz sahili çevresindeki kuzey popülasyonu, bölgenin daha az kurak olduğu önceki dönemden kalma relikt bir nüfustur, çölle çevrili vahalar ve sıra dağlarda da adacıklar halinde yaşarlar.
Testere pullu engerekler, Orta Doğu’nun çölleri boyunca, Arap Yarımadası, Pakistan, Hindistan ve Sri Lanka’da yani sadece kum olan yerlerde yaşayamazlar. Yaşam alanları dere yatakları (vadiler), yağmur alan dağ etekleri ve daha az kurak olan ortamlarla sınırlıdır. Bu tercih onları sık sık çöl kenarları, vahalar ve ovalarda tarım yapan insanlarla karşı karşıya getirir. Halı engereklerinin günbatımında yol üzerinde pusuya yatmak gibi talihsiz alışkanlıkları vardır.
Halı engerekleri çoğunlukla karasal olmalarına rağmen, bazen kısa çalılıklara tırmanarak aşırı sıcak yüzeylerden kaçarlar.
Halı Engereklerinin Sınıflandırılması
Hali hazırda birçok sınıflandırma şeması vardır, beş ila yirmi tür halı engereği tanımlanmaktadır. Tam anlamıyla kabul gören dört adet Afrika ve bir adet Asya türü bulunur. Dar dağılımlı diğer üç Afrika türü oldukça problemlidir çünkü gerçek bir tür mü yoksa alt tür mü olduklarından emin olmak zordur.
Asya türleri:
E. carinatus, testere pullu engerek. Bugün yaygın ancak eski dönemlerde daha boldu. Orta Doğu’dan Hindistan ve Sri Lanka’ya kadar bulunur.
Kabul gören Afrika türleri:
E. coloratus, Burton halı engereği, ya da boyalı halı engereği. Ayrı bir türdür ve her zaman bu şekilde tanınır. Mısır, Arap Yarımadası, İsrail ve Ürdün’de bulunur.
E. leucogaster, beyaz göbekli halı engereği, farklı bir tür de olabilen, E. I. arenicola alt türünü de içinde barındırır. Kuzey ve batı Afrika’da bulunur.
E. ocellatus, Orta ve Batı Afrika’da bulunur.
E. pyramidum, Kuzeydoğu Afrika halı engereği. Doğu Afrika’dan (Kenya) Kuzeydoğu Afrika’ya kadar, Sudan ve Arap Yarımadası’nda bulunur.
Problemli Afrika türleri:
E. hughesi. E. pyramidum’un alt türü olması
muhtemeldir. Somali’de bulunur.
E.jogeri. E. leucogaster’ın alt türü olması muhtemeldir. Batı ve Orta Mali’de bulunur.
E. megalocephalus. E. pyramidum’un alt türü olması muhtemeldir. Eritrea (Kuzeydoğu Afrika) ve açık deniz adalarında bulunur.
Yerin şekline göre değişiklik gösteren farklı hareket etme yöntemleri vardır.
Kayarak yan gitme konusunda uzmandırlar ki bu, onların sıcak yüzeylerde veya batan kumların küçük parçalarında seyahat etme tarzıdır. Rahatsız olurlarsa ve hızlı hareket etmeleri gerekirse kayarak yan giderler ama aynı zamanda yılan kıvrılışıyla da sürünürler.
Savunma
Halı engerekleri, açık alanda veya korunmasız bir objenin altında köşeye sıkıştıklarında “C” veya at nalı şeklinde kıvrılırlar. Vücutlarını kendi üzerlerine doğru iki’ya da üç kat katlarlar ve böylelikle pulların dokunduğu bölüm ters tarafta durur. Baş, her zaman merkezde tehlikeye doğru bakar.
Halı engerekleri daha sonra bu vücut parçalarını birbirine sürterek, hareket ettirirler. Gövde kenarında bulunan testere gibi pulları birbirine sürterek kulak tırmalayıcı bir ses çıkarırlar, bu ses bazı yazarlar tarafından, sıcak bir tabağa su damlamasına benzetilir.
Titreyen Sarmal
Sinirlenmiş bir testere pullu engerek yılanı, sarmallarını çok hızlı hareket ettir ve heyecanı azaldıkça yavaşlatmaya başlar; rakibinin herhangi bir hareketin algıladığı anda yeniden başlatır. Ses kısık başlayıp, doruğa ulaşana kadar artar ve birkaç sefer azalır. Eğer bir saldırgan banına girmeye kalkarsa, engerek uyarmadan aniden saldırıya geçer, kafasını sarmal pozisyondan ileriye doğru fırlatır ve hemen tekrar saldırmak üzere sarmal olur. Saldırı çıplak gözle takip etmeyi imkansız kılacak kadar hızlı bir şekilde gerçekleşir. Sürüngen uzmanı Colonel Frank Wall, “Tanıdığım en hırçın yılan En ufak bir provokasyonda ısırma eğiliminde olması dışında tereddütsüz ve kötü niyetle saldırmaktadır ” demiştir.
Tıslamak yılanın vücudundaki havayı dışarı atmasını içerir ve bu nedenle de su buharı kaçırmasına neden olur. Bu, kuru bölgelerde bir yılan için dezavantajdır. Bu sebeple başka bir ses çıkarma yöntemi geliştirmiştir. Zehirli engereklerle aynı sesi çıkaran bazı zararsız yumurta yiyenler dışındaki diğer” törpüleyiciler” de, yine kuru bölgelerde yaşarlar.
Besleme ve Yetiştirme
Halı engerekleri besinlerinin çeşitliliğiyle dikkat çeker ve ayrıca bu başarılarının da bir sebebidir. Nüfus yoğunluğu hayli yüksek olabilir: dört ay içinde Kuzey Kenya’da 6.500 km2 alanda yaklaşık 7 bin adet halı engereği toplanmıştır. En bilinen avlarını omurgasızlar, özellikle akrepler, çıyanlar, çekirgeler, solifujlar (rüzgar akrebi) ve hatta termitler oluşturur. Daha büyük yiyeceklerini ise düşen kuyrukları ile birlikte kertenkeleler, kurbağalar, yılanlar -kendi türleri dahil- ve küçük memeliler oluşturur.
Üreme alışkanlıkları bulmaca gibidir Echis pyramidum ve diğer Afrika türleri dahil çoğu çeşidi gruplar halinde 4-20 adet yumurta yumurtlar. Ancak Hindistan ve Sri Lanka’nın testere pullu engerekleri, E. Carinatus, 3-15 yavru doğurur. Bu türlerin bütün popülasyonlarının yavrularını canlı doğurup doğurmadıkları kesin olarak bilinmemektedir.
Kaynakça:
BBC
Yazar:Tuncay Bayraktar