İktisat, Arapça kökenli bir kelime olup ölçülü olmak manasına gelmektedir. Dünyada insanoğlunun emrine verilmiş yer altı ve yerüstü kaynakları, ay, güneş, hayvanlar, yenilenebilir enerji kaynakları, insani değerler, zaman, sağlık, bilinç, akıl, zekâ, mantık, benlik, bilinçaltı ve dahi pek çok nimet bulunmaktadır. Bu nimetlerden insanoğlunun en güzel şekilde faydalanabilmesi için iktisadi yani ölçülü davranması, harcamaları yerine ve ihtiyacına göre yapması gerekmektedir. Aksi takdirde kişi elindeki nimetleri israf etmiş ve bu nimetleri iktisadi davranarak elde edebileceği nimetlerden mahrum kalmış olur.
Günümüzde yoğun bir üretim faaliyeti yürütülmektedir. Piyasada her gruba, inanca, değere, yaşam tarzına hitap edecek şekilde ve sayıda ürün üretilmektedir. Bu ürünlerin toplum refahını ne ölçüde arttırdığı, insan yaşamını ne derece kolaylaştırdığı gibi sorular pek üzerinde durulmayan sorulardır. İktisadi analizler daha çok parasal büyüklük temel alınarak ekonomi büyüme, banka ve borsa faaliyetleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ekonomik değeri olan, kar amacı güdülerek üretilen malların toplumun ahlakı, refahı, gelecek nesillerin hayatı ve insanlığı algılayış biçimi üzerindeki etkileri araştırılmalıdır.
Reklamlar, filmler, diziler ve dahi pek çok yolla iradi veya gayri iradi olarak birçok ürünü almak zorunda bırakılan bireylerin bu alışverişten sonraki ruh halleri ve bu faaliyetlerin sosyal yansımaları titizlikle incelenmeli ve insanlara neyin nasıl sunulduğuna dikkat edilmelidir.
Örneğin bir dondurma reklamı düşünelim. Firmanın sloganı ‘haz peşindeysen’ böyle bir slogan bireylere peşinde koşulması gereken şeyin haz olduğunu ve ancak bu şekilde mutlu olunabileceği izlenimini ermektedir. Bu reklamdaki ürünün parasal değeri olabilir ancak insanların huzurunu dolayısıyla toplumun refahını olumsuz yönde etkilediği sağlıklı bir analiz ile görülebilir.
İnsanoğlunun sağlıklı bir şekilde yaşayabilmesi ve dünyadaki kaynakları nitelikli bir şekilde kullanabilmesi için son derece duyarlı ve ölçülü olması gerekmektedir. Furkan Suresi 67. Ayetinde ‘ Onlar ki, harcadıklarında ne israf ederler ne de cimrilik, ikisi arasında itidalli bir yol tutarlar’ buyurmaktadır.
Bu bağlamda iktisat biliminin önemli temsilcilerinden biri olan İbn-i Haldun’un görüşlerine başvurmak yararlı olacaktır. İbn-i Haldun’a göre geçinme tabii bir ihtiyaç içindir. Zaruri olan şey kemalden önce gelir. İnsan temel ihtiyaçlarını karşılamadan bir üst ihtiyaç olan ilim, sanatsal faaliyetler vb. faaliyetlerle ilgilenemez. İbni Haldun iktisadi faaliyetleri yerine getirmenin Allah (c.c)’ın bir emri olduğunu dile getirmektedir. Cuma Suresi 10. Ayetinde ‘ Cuma namazı kılınıp bittiğinde yeryüzüne serbestçe dağılın ve Allah (c.c)’ın lutfundan rızkınızı aramaya devam edin ve Allah (c.c)’ı namaz dışında da daima hatırlayın ki, mutluluğa erişebilesiniz’ buyrulmaktadır.
Bu ayetle İslam dininin insanı sürekli hayırlı ve yararlı işler yapmaya, iktisadi faaliyetlerde bulunmaya e iktisadi faaliyetler esnasında ve sonrasında elde edilecek ürünlerin bizatihi kendileriyle ve satış- pazarlama yöntemleriyle de insani değerleri yaşamaya ve yaymaya çağırdığı görülmektedir.
İktisadi hayat sadece bir mal ve hizmet üretmekten ibaret değildir. Hz. Ali (r.a) ‘ bir kimsenin kıymeti güzel bir suretle yapabileceği iş ile ölçülebilir’ demiştir. Yapılan her iş insanın, insani değerlerini yansıtmaktadır.
İnsan işlerini güzel bir biçimde ve katma değer oluşturacak şekilde yaptığında dünyaya bir değer katabilir. İktisadi faaliyetlerin iyi anlaşılması ve değerlendirilmesi toplumların ve devletlerin dağılma ve çöküş sebeplerini anlamak açısından değer taşımaktadır. Toplumları ve devletleri iktisadi yapıdan ayırarak incelemek İbni Haldun’a göre mümkün değildir.
İbni Haldun, psikolojik ve kişisel faktörlerin iktisadi faaliyetler ve gelişme üzerindeki etkilerini araştırırken bir yandan da iktisadi faaliyet tarzları ve yaşama tarzlarının insan kişiliği ve psikolojisi üzerindeki etkilerini incelemektedir. Yine İbni Haldun’a göre insan üzerinde toplumsal çevrenin ve içinde bulunduğu faaliyetlerin insanı bambaşka bir bireye dönüştürecek kadar büyük bir etkiye sahiptir. İnsan yaradılışı sadece doğumla gerçekleşmemektedir. İnsanın yaradılış süreci hayat boyu devam etmektedir. İnsan emek sahibi bir varlıktır ve emeğiyle dünyaya değer katabilmektedir.
İbni Haldun emeği üretimin temel unsuru olarak kabul etmektedir. İhtiyaçları karşılamak için emek harcamak kaçınılmazdır. Emek harcanmadan elde edilen kazanç ve mal meşru değildir. Doğadaki nimetlerden yararlanabilmek için ve onları elde edebilmek için emek harcanmalıdır. Her türlü zenginlik emeğin ürünüdür. Ulaşılan her değerde aynı biçimde tabiatıyla insan emeğinin bir araya gelmesiyle elde edilmektedir.
İbni Haldun’a göre kazancın bütününü sermaye ile ilişkilendirmek doğru değildir. Bunun sebebi sermayeden kar elde etmede ve kazanca dönüştürmekte emeğin payının inkar edilemez olmasıdır. İbni Haldun’a göre emekten yoksun olan ve spekülasyona, hileye, aldatmacaya başvuran bir tüccar kumarbaz gibidir. Bu tür bir ticaret varlığı itibariyle meşru olmadığı gibi bireyin ahlakı ve psikolojisi üzerinde de sakıncalı etkiler meydana getirebilir. İnsanın yaradılışı gereği az sürede çok mal kazanma arzusu onu hile ve spekülasyona yönlendirebilir.
İktisadi faaliyetlerin yerleşik hayata geçişteki rolünün yanı sıra ahlaki değerler üzerinde de etkileri bulunmaktadır. İbni Haldun kaçınılmaz olan bu etkileşim döneminin sağlıklı ve toplumun faydasına olabilmesi için ahlaki değerlerin üzerinde durulması gerektiğini vurgulamaktadır. İbni Haldun’a göre iktisadi hayat ahlaki ve dini değerler esas alınarak düzenlenmelidir. Zira insanların yaradılış amacı hayatta edebi olarak kalmak değil veya herhangi bir şekilde yaşamak değildir. İnsanın amacı, insanlığa yaraşır bir dünyevi hayat sürmek ve ahrette de kurtuluşa etmektir.
Kaynakça:
Erol Işık Sevgi , Temmuz 2012, ‘ İktisadi Kalkınmadan Değerlerin Rolü (İbni Haldunun Perspektifinden) Çalışma İlişkileri Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, s. 49-65 içinde s. 53
Falay Nihat , 2012 ‘ İbni Haldunun İktisadi Görüşleri. Erişim için: https://www.ekodialog.com/Makaleler/ibni-haldun-ekonomik-gorusleri.html
Özkılıç İbrahim, 2007, ‘ İbn Haldunda İktisadi Kalkınmanın Dinamikleri ve Girişimcilik Akademik Bakış, Uluslar arası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Sayı: 10, 1-14.
Yazar:Eylem Gökçe