Eklemlerin iç yüzeyini döşeyen bir zar vardır. Bu zarı oluşturan hücrelere sinovisit denir ve sinovya sıvısı denilen berrak, saman sarısı renkli sıvıyı sayılar. Sinovyal sıvı sayesinde eklem yüzeylerinin kayganlığı artarak hareket kolaylığı sağlanır. Sürtünme engellenir. Ekleme binen yük tüm eklem yüzeyine dağıtılarak ekleme zarar vermesi önlenir. Sinovyal eklem kıkırdağını da beslemektedir.
Vücudun bağışıklık sistemi kendi hücrelerine karşı savaş açarak hastalığı başlatır. Sinovyal hücrelerde iltihap baş gösterir. Zararlı toksik maddeler açığa çıkarak eklem kıkırdağına zarar verir. Hastalık ilerleyerek kemik, bağ dokusu, tendonlar ve diğer organları da etkileyebilir.
Kronik, yani müzmin bir hastalıktır. En sık görülen romatizmal hastalıktır. Kadınlarda daha sık görülür. Her yaşta görülebilir. İlerleyen yaşla birlikte görülme sıklığı artmaktadır. Nedeni tam olarak bilinmemektedir.
BULGU, BELİRTİ VE YAKINMALAR
Birden fazla eklem tutuluşu vardır. Eklem tutuluşu simetriktir. Örneğin sol tarafta eklem tutuluşu varsa aynı eklem sağ tarafta da tutulur. Sıklıkla el ve parmak eklemlerinde görülür. Zamanla parmaklarda kuğu boynu ve düğme iliği şeklinde görünüm ortaya çıkar. Eklemlerde yapısal bozukluklar nedeniyle hareket zorlaşır. Eklemlerde şişlik ve ağrı mevcuttur. Ağrı daha çok geceleri ve sabahları olur. Eklem üzerinde düğüm şeklinde nodül dediğimiz yapılar ortaya çıkar. Sabah kalkınca eklemlerde ağrı ve hareket kısıtlılığına bağlı eklem hareketlerinde kısıtlılık oluşur. Sabah tutulduğu denilen bu bulgu romatizmal hastalıklar için tipiktir.
Romatoid artrit sadece eklem bulgusu vermez. Diğer organlarda da tutulum olabilir. Akciğer iltihabı, kalp zarı iltihabı, göz iltihabı, damar iltihabı ve bacaklarda ülser görülebilir.
Ateş, halsizlik, iştahsızlık, yorgunluk gibi genel hastalık belirtileri olabilir.
Kansızlık tespit edilir. Kanda RF (romatoid faktör) tespit edilenlere seropozitif romatoid artrit denir. RF saptanmayan hastalara seronegatif romatoid artrit denir. Çekilen grafilerde sinovyal tabakanın kalınlaşması, kıkırdak harabiyeti, eklem aralığında daralma, eklem çevresi kemik kütlesinde küçülme, yumuşak dokuda şişme gözlenir.
Erken tanı konarak eklem harabiyeti tedavi ile önlenebilir.
TIBBI TEDAVİ
Hastanın şikayetlerine yönelik aspirin, ağrı kesiciler, gerektiğinde kortizon tedavisi verilir. Uzun süreli ağızdan kortizon kullanımında kilo artışı, tansiyon yükselmesi, kemik erimesi, iltihaplara yatkınlık, katarakt oluşması, şeker yükselmesi gibi yan etkiler görülür. Ağız yoluyla kullanım yerine az sayıda eklem tutulumu varsa eklem içine kortizon uygulanarak bu yan etkiler azaltılır.
Uzun dönemde etkili olan metotreksat, hidroksiklorokin, altın tuzları, siklosporin, sülfasalazin, etanercept, infliximab, minosiklin gibi ilaçlar mevcuttur. Bu ilaçların kan hücrelerini azaltmak, karaciğer ve böbrek hasarı yan etkileri görülebilir. Belirli aralıklarla takip ve tahliller yapılarak yan etki değerlendirilir.
Hastalığın alevlendiği dönemlerde istirahat önerilir. Normal dönemlerde egzersizler hekim tarafından verilir.
Eklemlerde yapısal bozukluk oluşmuşsa ameliyat gerekebilir. Günlük hareket esnasında küçük eklemleri korumaya yönelik davranışlar önerilir. Kavanoz açarken parmak yerine el kullanılması bu davranışlardan biridir. Eklemler aşırı zorlanmamalıdır.
DİYET DEĞİŞİKLİKLERİ
Romatoid artrit (RA) hastalarında düşük D vitamini düzeylerinin hastalık alevlenmesi ile ilişkili olabilmesi nedeni ile D vitamini düzeyine göre destek almaları, beslenmelerine dikkat etmeleri ve günde 20-30 dakika güneşlenmeleri yararlıdır.
Bir dizi çalışmada, balık yağında bulunan omega-3 yağ asitlerinin romatoid artrite bağlı eklem ağrısında faydalı olan anti-inflamatuar özelliklere sahip olabileceğini ileri sürülmüştür. Balık yağı için somon, uskumru, ringa, hamsi, sardalye, alabalık gibi yağlı balık tüketimi artırılabilir. Balık yağı takviyeleri de bir seçenek olabilir, ama bunlar bazı ilaçlar ile (kan sulandırıcılar) etkileşime girebilir. Doktora danışarak kullanılmalıdır.
Süreğen çinko eksikliği bağışıklık sisteminin çalışmasının bozulmasına ve iltihabi süreci başlatan hastalıklara neden olarak romatoid artrit başta olmak üzere çeşitli hastalıkların seyrine etki edebilir. Destek olarak kullanmasından ziyade çinko gıdalarla yeterli alınmalıdır. İstiridye, sığır, tavuk ve kuzu eti, buğday rüşeymi, ıspanak, kabak, fındık, kakao ve çikolata, fasulye ve mantar çinko kaynağıdır. Çalışmalarda romatoid artritli hastalarda bakır düzeyleri yüksek iken çinko düzeyleri düşük bulunmaktadır.
Probiyotik ürünler, zerdeçal, balık yağı, çuha çiçeği yağı, çörek otu, çemen, meyan, kişniş, domates, havuç, tatlı patates, brokoli, yeşil çay, biberiye, fındık, ceviz, buğday rüşeymi gibi besinlerin romatoid artritli hastalarda iltihabi sürecin azaltılmasında ve CRP gibi belirteçlerin düşmesinde yararlı olabileceğine dair veriler vardır. Beslenme programında aşırıya kaçılmadan düzenli olarak tüketilebilir.
YAŞAM TARZI DEĞİŞİKLİKLERİ
Dikkatli ve aşırıya kaçmayan egzersiz eklem hareketinin ve esnekliğinin iyileşmesine iyi bir yardımcıdır. Egzersiz, eklemleri sağlamlaştırıp kasları güçlendirir. Bir egzersiz programına başlamadan önce doktordan bilgi alınmalıdır. Romatoid artrit hastalığının tuttuğu eklemlerin korunmasında bazen özel egzersizler gerekebilir, bunun için bir egzersiz fizyoterapistine danışılmalıdır. Hareket olmadan eklem germe egzersizlerinin olduğu basit program ile başlamak idealdir. Kademe kademe, dirence karşı egzersiz ile başlanıp aerobik egzersize geçilir. Sıcak havuzlarda yüzme, yürüyüş ve dans gibi aktiviteler yapılır. Kayak, atlama, koşma gibi ağır darbeli egzersizlerden kaçınmalıdır. Tai chi gibi yavaş süpürme hareketlerinin zarifçe yapıldığı egzersizler ve gevşeme teknikleri yararlıdır.
Egzersiz keskin bir ağrıya neden oluyorsa hemen durdurulmalıdır. Şiddetli olmasa da 2 saatten daha fazla süren ağrıya neden olan egzersizler hafifletilerek yapılmalıdır.
Sıradan günlük işler için romatoid artritte genelde etkilenen küçük eklemler yerine daha az etkilenen büyük eklemler kullanılmalıdır. Örneğin kapının kapatılması kibar bir kalça hareketi ile basılacak bir düğmeye avuç içi ile temas edilmesi baskıyı hafifleterek yarar sağlar.
Yeterli dinlenmek önemlidir. Romatoid artrit hastalığı fiziksel aktivite ve dinlenmenin birbiriyle dengede gitmesi gereken bir hastalıktır.
Kapsaisin (acı biberde bulunan aktif bileşen) içeren kremler eklem ağrısını azaltmaya yardımcı olabilir. Eklemleri destekleyen ve normal eklem duruşunu hizalayan ortez cihazlar ve yardımcı ateller vardır. Hafif olan malzemelerden yapılmış bu tür uygun cihazlar çok yararlı olabilir. Çalışmalar 6 hafta boyunca sadece bir saat gibi az bir süre yapılan fizik tedavinin bile yakınmaları azalttığını göstermektedir, bu konuda yardım alınmalıdır.
Romatoid artritin ilerlemesi üzerine stres veya duyguların etkisi tam olarak bilinmemekle birlikte, ağrı, sakatlık ve yorgunluk yakınmaları ağır depresyona neden olabilir. Bu nedenle gerek hastalık yakınmalarının gerekse stresin azaltılması hastalara yararlıdır. Psikoterapi, hasta grupları ve tecrübe paylaşımı yararlı olabilir.
Hipnoz, akupunktur, masaj, gevşeme teknikleri, biofeedback ve hipnoz gibi yaklaşımlar yakınmaların azaltılmasında ve yaşam kalitesinin artırılmasında kullanılan yardımcı yaklaşımlardır.
ÖNERİLEN BESİN TAKVİYELERİ
Gamma-linolenik asit (GLA): Evening primrose, siyah hardal ve boraj yağları, omega-6 yağ asidi olan GLA içermektedir. GLA, antienflamatuvar etkilidir. RA tanısı konulan hastalar 24 hafta boyunca günde 1.4 gram GLA verilmiş ve RA semptomlarında önemli derecede iyileşmeler gözlenmiştir.
Omega-3 yağ asitleri: Balık yağı ve keten tohumu yağı omega-3 yağ asitleri bakımından zengindir. Keten tohumunda bulunan alfa linolenik asidin (ALA) antienflamatuvar etki gösterebilmesi için enzimatik olarak EPA ve DHA’ya dönüşmesi gereklidir. Omega-3 yağ asidi kaynaklarının en az 12 hafta süreyle kullanılması önerilir. Günde 3 gram EPA ve DHA alınması gereklidir. Balık yağı takviyesi RA hastalarında kardiyovasküler hastalık riskini de azaltmaktadır.
Multivitamin ve mineral ile probiyotik takviyesi: RA hastalarına da genellikle magnezyum, folat, B12 ve B6 vitamini ile çinko ve selenyum düzeyleri de oldukça düşüktür. Günde 500-1.000 mg C vitamini, 200400 mikrogram selenyum, 200-400 IU E vitamini ve 2.0004.000 IU D3 vitamini takviyesi önerilir. İmmünomodülatör etkisi nedeniyle günde 5-10 milyar koloni içeren (Lactobacillus veya Bitidobacter türleri) probiyotik takviyesi de alınabilir.
Bromelain: Ananasta bulunan enzimdir. Enflamasyonu baskılayan proteolitik enzimlerden bromelain, papain, tripsin ve kimotripsin enzinderi RA hastalarında eklem hasarı gelişmesini önlemeye yardımcı olmaktadır.
ÖNERİLEN BİTKİSEL İÇERİKLİ TAKVİYELER
Zerdeçal: Antienflamatuvar ve antioksidan etkilidir. Akut enflamasyon modellerinde fenilbutazon ve kortizon kadar etkili bulunmuştur. Günde 1.200 mg kurkumin ve 300 mfg fenilbutazon verilen RA hastalarında sabah gerginlikleri, yürüme zamanı ve eklemlerdeki şişmede önemli düzelmeler olmuştur. Fenilbutazonun ciddi yan etkileri bulunmasına rağmen kurkumin ile herhangi bir yan etkiye rastlanmamıştır. Günde 3 kez 400 mg kurkuminin yemek aralarında alınması önerilir. Karabiber ekstraktı ile emilimi artırılır. 1-2 çay kaşığı drog 1 çay fincanı kaynar su içinde 5 dakika bekletilip süzülür. Yemeklerden önce 1 fincan içilmesi önerilir.
Zencefil: Antioksidan ve antienflamatuvar etkilidir. Bir çalışmada 1 hafta boyunca hastaların bazılarına 50 gram pişirilmiş zencefil, bazılarına 5 gram taze zencefil ve bir kısmına da 0.1-1 gram dozlarda toz zencefil verilmiştir. Tüm uygulamalarda farklı dozajlar ve hazırlanış şekilleri olmasına rağmen hastaların eklem hareketlerinde düzelme, ağrı ile şişmede ise azalma saptanmıştır. Günde 8-10 gram kuru zencefil veya %20 gingerol ve shogaol içeren ekstresinden günde 3 kez 100-200 mg alınması önerilir. Bir başka kaynakta ise günde 2-4 gram toz zencefil ya da 20 gram taze zencefil tüketilmesi önerilmektedir.
Kedi otu kökü: RA hastalarında uyku bozuklukları da görülmektedir. Kedi otu kökü sedatif ve anksbrolitil etkindir. Uyku düzeni ve kalitesini artırmak için günde 1.5-3 gram kedi otu kökü alınması veya ekstresini içeren preparatların alınması önerilir. Çayının hazırlanmasında 3-5 gram kök 1 50 ml kaynar su içinde 10 dakika demlenir ve süzülür. Gün içinde 1-2 kez birer çay fincanı ve yatmadan önce ve bir çay fincanı içilir.
Nar suyu: Artrit şikayetlerinin hafifletilmesi amacıyla nar suyu içilmesi de önerilmektedir.
Cats claw (uncaria tomentosa): Sülfosalazin veya hidroksildorokin tedavisine rağmen aktif yakınmaları olan romatoid artritli hastalarda yüksek derecede saflaştırılmış pentasiklik alkoloid ekstraktının verilmesi ile plaseboya göre eklem yakınmalarında belirgin azalma (%53 hastada) sağlanmıştır.
Yazar: Fatih Bolelli