Üretilen Mal ve Hizmetlere Göre İşletmeler
1-Endüstri İşletmeleri: Üretimde kullanılan girdileri fiziksel veya kimyasal değişikliklerle işleyerek yeni mallar üreten üretim işletmelerdir. Gelişmiş üretim teknikleriyle üretim yaparlar. Fabrikalar endüstriyel üretim yaparlar. Hammadde işleyen veya taşıt montajı yapan işletmeler endüstri işletmelerine örnektir.
2-Ticaret İşletmeleri: Üretim işletmelerinde üretilen ürünleri satın alarak, başka kişi veya kuruluşlara satan işletmelerdir. Üretici ve tüketiciler arasında köprü vazifesi üstlenirler. Toptan ve perakende pazarlama fonksiyonlarını yerine getirirler. Ticaret işletmelerinin, mal cins ve özelliklerine göre çok sayıda çeşitleri vardır.
3-Hizmet İşletmeleri: Hizmetler üreten ve satan tüm işletmelerdir. Mesela; konaklama hizmetleri, eğlence hizmetleri, sağlık hizmetleri, nakliyat hizmetleri, lojistik hizmetleri gibi…
Üretim Araçları Mülkiyetine Göre İşletmeler
1-Kamu Kesimi İşletmeleri: Sermayesinin tamamı veya büyük bir kısmı devlete veya kamu tüzel kişilerine ait işletmelerdir. Kamu kesimi işletmeleri, tüm ekonomiye egemen boyutlarda veya daha küçük boyutlarda kurulabilir. Amaçları, toplumsal ağırlıklı veya kar etme olabilir.
2-Özel Kesim İşletmeleri: Sermayesi özel kişilere ait işletmelerdir. Belirli amaçlar doğrultusunda, bir veya daha fazla kişi sermayelerini bir araya getirerek ortak işletme kurabilirler. Her alan ve boyutta faaliyet sürdürebilirler.
Kamu ve özel kesim işletmeleri yan yana çalışabilirler. Aynı veya farklı alanlarda çalışabilirler. Kamu ve özel kesim arasında ortaklıklar da kurulabilir.
3-Yabancı İşletmeler: Sermayesi yurtdışındaki kişilere ait işletmelerdir. Yabancı ve yerli girişimciler arasında ortaklıklar da kurulabilir. Yabancı işletmelerin Türkiye’de kuruluşuna ilişkin kanunların farklılığı nedeniyle değişik yapılarda yabancı işletmeler kurulmuştur.
Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler
Ülkelerin hukuk sistemlerine göre farklılık göstermektedirler. Genellikle tüm dünyada geçerli hukuki biçimler de vardır. Kanuni ayrıntılar birbirinden farklı değerlemeler de olsa bu hukuki biçimler uluslar arası seviyede benzerdir.
Türk Ticaret Kanunu’nda işletme biçimleri uluslar arası hukuki biçimlerle örtüşmektedir.
1-Hukuki Yapılarına Göre Özel İşletmeler:
A-Kişi Şirketleri
I-Tek Kişi İşletmesi
II-Adi Şirket
III-Kollektif Şirket
IV-Adi Komandit Şirket
B-Sermaye Şirketleri
I-Anonim Şirket
II-Limited Şirket
III-Hisseli Komandit Şirket
IV-Kooperatif
2-Hukuki Yapılarına Göre Kamu İşletmeleri:
A-Kamu İktisadi Teşebbüsleri
I-İktisadi Devlet Teşekkülleri
II-Kamu İktisadi Kuruluşları
B-Yerel Yönetim İşletmeleri
C-Katma Bütçeli Yönetim İşletmeleri
D-Döner Sermayeli İşletmeler
3-Hukuki Yapılarına Göre Yabancı İşletmeler:
A-6222 Sayılı Kanuna Göre Kurulanlar
B-Petrol Kanununa Göre Kurulanlar
C-1567 Sayılı Kanuna Göre Kurulanlar
D-Uluslar Arası Anlaşmalarla Kurulanlar
Ulusal Kökenine Göre İşletmeler
1-Ulusal İşletmeler: Ülke sınırları içinde kurulan, başka ülkelerden bağımsız işletmelerdir. Mesela; Türkiye’nin yerli firmaları.
2-Uluslar Arası İşletmeler: Birden fazla ülkede faaliyet sürdüren işletmelerdir. Kapital yatırımları sınırlıdır. Yönetimleri ise genellikle merkezinin bulunduğu ülkedeki yöneticilere aittir.
3-Çokuluslu Şirketler: Tüm dünyayı tek pazar kabul eden ve her ülkede en kıvamlı çalışmak için kaynaklarını aktaran dünya şirketleridir. Ekonomik hayatın her alanında çok sayıda ülkeye yayılırlar.
Çokuluslu şirketler, günümüzde çok geniş alana yayılmış ve gelirleri bir çok ülkenin milli gelirini aşar olmuştur. İş hacimleri dünyadaki üretimin 1/7’inden fazladır. Yıllık büyüme hızları yaklaşık %10’dur. 2000’li yıllarda dünyadaki üretimin yarısını karşıladıkları tespit edilmiştir.
İşletmelerarası Anlaşmalara Göre İşletmeler
İşletmeler, pazarlara daha fazla egemenlik, tek başına gerçekleştirilemeyecek kadar büyük işleri birlikte gerçekleştirme, daha yeterli imkanlar ve yüksek kar amacıyla gizli veya açık anlaşmalar yaparlar. Bu anlaşma çeşitleri:
*Kartel
*Tröst
*Konsern
*Konsorsiyum
*Centilmen
*Tam Birleşme
*Holding
Diğer İşletme Bölümlendirme Ölçütleri
*Büyüklük
*Süreklilik
*Riske Katlanma
*Yönetim Biçimleri
*Alıcı Türü
Kaynakça:
Anadolu Üniversitesi – Genel İşletme – Haziran 2008
Yazar:Halil İbrahim Arik