Maniheizm, pek çok kaynakta Mani Dini olarak da geçen bir inanış türüdür. Kuruluşu ve oluşum safhaları, 3. yüzyıla dayanmaktadır. Dinin kurucusu, aynı zamanda bu inanışa ismini veren Manidir ve Manihaizm, Pers İmparatorluğu dahilindeki topraklarda kurularak, kısa zamanda oldukça geniş bir coğrafyada tanınmış ve benimsenmiştir.
Kelime anlamı olarak Mani kelimesi, eski Türkçede “Mengü” anlamında, Çağatay Türkçesi’nde ise “Tanrı” anlamında kullanılmıştır.
Manihaizmin kutsal kabul ettiği kitap, Arzhang ismiyle bilinmektedir. Uygur Devletinin, devletin resmi dininin Mani Dini olmasını açıklamasıyla birlikte, bu inanış 8. yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. 726 yılında, devlet dini hakkındaki kabulü, Böğü Kağan gerçekleştirmiştir.
Anlatı ve öğretilerde geçtiği kadarıyla, Mani Dininin dünya görüşünde iki kutup bulunmaktadır. Bunlar Tanrısal aydınlık ve köt karanlık şeklinde ifade edilir. Bu iki kutbun mücadelesinde, inanışa göre tanrısal aydınlığın bir kısmı, karanlık olarak nitelendirilen Dünyanın içinde kalmıştır. Yine inanışın temeline göre, herhangi bir kötülük, can alma, bitki ya da meyvenin dalından koparılması gibi karanlık görülen olaylar, tanrısal aydınlığın yeryüzündeki tutsaklığını uzatmaktadır. Bu inanışta, tanrısal aydınlığın, ki bazı kaynaklarda aydınlık “ışık” olarak da betimlenir, tutsaklığının sona erdirilmesi için “seçilmişler”in yardımı gerekmektedir.
Seçilmişler diye belirtilen güruh, asla cinsel ilişkiye girmezler ve dünya üzerinde herhangi bir kötülükte bulunmazlar. Bu nedenledir ki geçim sıkıntısı yaşarlar ve seçilmişlerin müritleri, ya da onları dinleyenleri, seçilmişlerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için onlara yardımcı olurlar ve geçimlerini sağlarlar. İnanışa göre, dünyanın sonunda karanlık ile aydınlık temelli olarak ayrılacaktır ve bu yolda seçilmişlerin yardımı büyük bir kurtarıcı olacaktır.
Manihaizm eleştirilerinde, dinin o güne kadar bilinen bütün dini sistemlerin bir kaynaşması ve sentezi olduğu özellikle belirtilir. Bu kaynaşımda, Zerdüşt Düalizmi, Babilonya folkloru, Budist ahlakının ilkeleri ve Hristiyan unsurların bir araya gelip vücut bulmuş hali ile karşılaşılmaktadır. Aslında tüm din ve ahlak öğretilerinin temelinde yer alan iyi ve kötü karşılaştırılması, Manihaizmde fazlaca vurgulanmakta ve bu özelliği ile Manihaizm “Dinsel Duallik” sıfatına haiz olmaktadır.
Manihaizmin yayılma süreci oldukça hızlı ve geniş bir şekilde gerçekleşmiş, Kuzey Afrika, İspanya, Fransa, Kuzey İtalya ve Balkanlar’da, bin yıla yakın bir süre varlığını sürdürmüştür. Oluştuğu topraklar olan Mezopotamya ve komşu topraklarda da yayılmasını ve etkisini uzun süre devam ettirmiştir.Dinin kurucusu Mani, 14 Nisan 216 tarihinde (bu tarihin kesinliği hakkında şüpheler bulunmaktadır) Arşaklılar’a bağlı olan Tizpon şehrinde doğmuştur. Mani’nin babası, din konusunda reformist bir yapıdaydı. Bu yönüyle, ileride Maninin yapacağı uygulamalara da farkında olmadan öncüllük etmişti. Oluşturacağı din ile uzun bir döneme damga vuracak olan Mani ise, yoğun dinsel öğretilerin yanı sıra, nakkaşlık da öğrenmekteydi.
Maninin ait olduğu tarikatta, Hristiyanlıktaki vaftiz ve Müslümanlıktaki abdest konularına benzer nitelikte eylemler gerçekleştirilmekteydi. Bununla birlikte, tarikat üyeleri asla et yemiyorlardı ve şarap da içmiyorlardı. Her üyenin tarlasını sürmesi ve yerleşik yaşaması ise, yerleşik yaşam sürdüren Yahudi tarikatı Esseneler’i çağrıştırıyordu. Yine Essenelere benzer şekilde, tarikat tarafından dinsel inançlarına “Yasa” (Nomos) ismi verilmekteydi. Hristiyanlık ve Müslümanlık ritüellerine benzer ibadetlerde bulunan bu tarikat, “Sabbat” gününe olan riayetleri nedeniyle Yahudilerle de oldukça fazla ortak özelliğe sahipti.
Mani, I. Şapur döneminde dinini yaydığı ve halka benimsettiği halde, sonrasında tahta çıkan hükümdar I. Bahram tarafından, bir şikayet sonucunda tutuklanmış ve idam edilmiştir. Maninin izinden giden müritleri, Antik Çağın sonlarına doğru, Sasani İmparatorluğu ve çevresinde de hızla yayılmıştır.Mani Dini, Avrupa, Balkanlar ve Çin üzerinde yayılımını artırdıkça, yeni inananlar toplamaya ve toplumları etkilemeye devam etmiştir. Orta Asyada ilerleyen zamanda kurulmuş olan birçok inanış sistemi ve din kuramları, Manihaizmden oldukça etkilenmiştir.
Klasik inanç sistemlerindeki insan merkeziyetçiliğinin yerine, aydınlık ve ışık temalı öğretilerin olduğu Mani Dininin hızlı yayılışı, Gnostik efsanelerinin halklar tarafından benimsendiği ve bu tip yaratılış hikayelerinin kabullenildiği düşünüldüğünde, oldukça mantıklı gelebilmektedir. Buna ek olarak, Roma İmparatorluğunun en karanlık ve mutsuz yıllarına ait olan bir dönemde (III. Yüzyıl), insanların kurtuluş umudu ve vaadi arayarak Manihaizme sarılması, yine bu dinin hızlı yayılmasının nedenlerinden birini açıkla niteliktedir. Manihaizmin yayılmasında, diğer dinlerin yayılmasına nazaran güçlük çıkaran bir yön bulunmaktadır. Örneğin Hristiyan misyonerler, gittikleri ülke ve hitap ettikleri topluluklarda, sosyal ve politik açıdan köklü değişiklikler yaparak yayılmalarını kolay ve kalıcı hale getirirken, Manihaizmde bu tip kökten değişiklik ön gören bir durum olmadığı için, yayılma ve kalıcı olma anlamında bir takım zorluklar yaşanmıştır. Zaten bu özelliği, Manihaizmin en zayıf özelliği olarak tanımlanmıştır. Çünkü Manihaizm, misyonerlerce yayılması görev addedilmiş bir dinden farklı olarak, daha entelektüel bir anlayış ve öğreti olma niteliğindedir.
Sonuç olarak, sosyal anlamda pasif kalan Manihaizm, zaman içinde başarısızlığa uğramıştır. Çok sert çatışma ve savaşların yaşandığı bu vahşi coğrafyada, savaşçı toplumlara önderlik eden liderlerin Manihaizmi fazla yumuşak bulması, dinin önündeki bir başka büyük engeldir. Çünkü inanış öğretilerinde, anlatıcıların çalışmaması ve onları dinleyenlerin sadakalarıyla yaşamlarını sürdürmesi, müritlerin hayvan kesimine bile karşı olmaları, en büyük ilkelerinden birinin şiddetsiz ve barışçıl bir coğrafya oluşturmak olması gibi sebepler, zaman içinde Manihaizmin baskı görmesine ve reddedilmesine neden olmuştur.
Kaynakça:
http://tr.wikipedia.org/wiki/Mani_dini
Yazar:Baran Akçok