En güzel örneklerinden birisi Türkiye’de bulunan peri bacaları, görüntü ve yapı bakımından oldukça ilginç ve bir o kadar da güzeldir. Özellikle Nevşehir’in Ürgüp ve Göreme yörelerinde rastlanan en güzel örnekleri, bu bölgeyi turistik açıdan oldukça zenginleştirmeyi bilmiş ve önemli kılmıştır.
Peri bacası, oluşum yapısı olarak incelendiği zaman, karşımıza dış faktörler çıkmakta ve de sel suları ve rüzgar bu noktada daha öne çıkmaktadır. Peri bacasının oluşması için öncelikle arazinin tüflü yapıda olması gerekir. Bu türdeki arazilerde, vadi yamaçlarından inmekte olan sel suları ve rüzgar tüfü aşındırır ve tüfe göre daha sert yapılar aşınmayarak ayakta kalır. Aşınma sonucu ayakta kalan ve ilginç görünümlü olan bu yeryüzü şekillerine peri bacası ismi verilmektedir.
Sürekli yukarıdan aşağıya doğru inen sel suları, dik yamaçlardan kendine yol bularak sert yapıdaki kayaların çatlayıp kopmasına yol açar. Daha alt kısımlarda bulunan malzeme daha kolay aşınır ve bu nedenle bu alan derin bir şekilde oyulur. Bu oyulmanın sonucunda vadi yamacı geriler. Yamaçta oluşan bu gerilemeyle birlikte üst kısımlarda bulunan şapka ile aşınmayan konik gövdeli şekiller ortaya çıkar. Ortaya çıkan bu şekiller, peri bacalarıdır. Ortaya çıkış hikayesine bakıldığında peri bacasının oluşumunda yağmur sularının rüzgara ise çok daha etkili olduğu görülmektedir. Rüzgar aşındırması sel sularına oranla çok daha azdır. Sel sularının bu denli etkili olarak alt kısmın oyulmasına neden olan şey ise, arazide bulunan tüflerin geçirimsiz yapıda bulunması ve bitki örtüsünün oldukça seyrek olmasıdır.
Peri bacalarının şekilleri mercek arlına alındığı zaman, karşımıza çıkan ilk şey şapkalardır. Araziye göre daha sert yapıda olması nedeniyle aşınamayan bu şapkalar, peri bacalarının oluşmasında önemli bir rol oynamaktadır. Şapkalı peribacalarının gövdeleri konik biçimindedir. Şapkadan kasıt ise, sert bir kaya parçasıdır. Konik şeklindeki gövdede volkan külü, tüf ve tüffit bulunmaktadır. Tepedeki sert kayada ise, lahar ve ignimbirit gibi sert kayaçlar yer alır. Şapkada bulunan kaya, altındaki kayaç topluluğundan daha sağlam ve dayanıklı yapıdadır. Bu durum, peri bacalarının oluşabilmesi için gereken ilk koşulu oluşturmaktadır. Yine şapkalarda yer alan kaya, peri bacasının ömrünü belirleyen temel etkendir. Yani peri bacasının ömrünü belirleyen şey, şapkada bulunan kayaların direnç özelliğidir. Aynı zamanda şapkadaki kayanın, zayıf yapıdaki tüfün erozyonunu geciktirme özelliği de bulunmaktadır. Bu özelik, şapkanın peri bacasının yüksekliğini kontrol etmesi anlamına gelir.
Peri bacalarının çapları, değişkenlik göstermektedir. Bu değişkenliğin oranları 1 metre ile 15 metre arasında yer alır. Eğer çap 1 metreden az veya 15 metreden fazla ise, peri bacası oluşumu meydana gelmemektedir. Peri bacalarının farklı türleri de bulunmaktadır. Kapadokya bölgesinde bulunan ve bir nevi erozyon sonucunda oluşmuş peri bacası tipleri arasında şapkalı, konili, sütunlu, sivri kayalı ve mantar biçimlidir. Peri bacaları Türkiye’de en fazla, Avanos, Ürgüp ve Üçhisar üçgeninde, Kayseri’deki Soğanlı vadisinde ve Nevşehir Çat kasabası dolaylarında bulunmaktadır.
Görüntüsüyle büyüleyen peri bacaları, fiziki faktörler sonucunda meydana gelmiş ve grimsi-beyaz renkte yer şekilleridir. Bu şekillere, doğa harikası da denmektedir. Bu şekillerin görüldüğü araziler volkanik arazidir ve yumuşaktır. Bu yumuşaklık yani tüf, bu doğa harikalarının oluşmasında en önemli faktördür.
Yazar:Erdoğan Gül