Üzerinde yaşadığımız dünyamız gaz, katı ve sıvı kısımlara sahiptir. Dünyanın gaz kısmı yerküreyi saran atmosfer tabakası olarak adlandırılır. Atmosfer tabakası sıcaklık durumları ve gaz yoğunluklarına göre sırasıyla Ekzosfer, Termosfer, Mezosfer, Stratosfer ve Troposfer olarak ayrılır. Katı ve sıvı kısımlar ise bir bütün halinde yerküre olarak adlandırılır.
Yerkürenin içyapısına ait bilgiler depremler vasıtasıyla elde edilmektedir. Bir kaynaktan çıkan deprem dalgaları yerküre içerisinde farklı türlerde ve farklı hızlarda yayılırlar. Bu farklılıkların sonucunda yerkürenin katmanları tanımlanmıştır. Bunlar yeryüzünden yerkürenin merkezine doğru sırayla kabuk(litosfer), manto ve çekirdek olarak adlandırılmıştır.]
Kabuk (Litosfer)
Yerkürenin en üst kısmında bulunan ve kalınlığı 70 km civarında olan kabuk tek bir parça halinde olmayıp, manto üzerinde yüzen birden çok levhadan oluşmaktadır. Bu parçalar yavaş bir şekilde sürekli hareket halindedirler ve bunlara tektonik levhalar ismi verilmiştir. Bu hareket; manto ile kabuk arasındaki yaklaşık 1000 C’lik sıcaklık farkından kaynaklanmaktadır. Hareket eden bu levhaların birbirleri ile kesiştikleri noktalara levha sınırları denir. Bu sınırlarda volkanik yanar dağ oluşumları, dalma batma zonları, sıra dağlar, okyanus ortası sırtlar meydana gelmektedir.
Yerkabuğu kıtasal ve okyanusal olmak üzere ikiye ayrılır. Yapısı ve bileşimi karmaşık olan kıtasal kabuk yaşlı kayaçlardan oluşmakta olup, yer kabuğunun %71’ini oluşturmaktadır. Yoğunluğu ortalama 2.7 gr/cm3, kalınlığı ise ortalama 35-40 km’dir. Bu kalınlık yüksek sıra dağlar altında 60-70 km’ye kadar çıkmaktadır. Okyanussal kabuk ise, okyanusa tabanlarında ince bir tabaka halinde uzanmaktadır. Ortalama kalınlığı 8-10 km olup, yoğunluğu ortalama 3.0 gr/cm3 ‘dür. Kıtasal kabuğa göre daha genç kayaçlardan oluşur. Okyanusal kabuk, yer kabuğunun %29’unu oluşturmaktadır.
Manto
Yerkürenin hacimsel olarak %83’ünü, ağırlık olarak ise %69’unu oluşturan manto, 2900 km kalınlığa sahip olup çekirdeğe kadar uzanmaktadır. Yoğunluğu 3.3-5.5 gr/cm3 arasında değişirken sıcaklığı 1900-3700 C arasındadır. Bileşiminde Magnezyum, Silisyum, Nikel, Alüminyum, Demir, Kükürt ve Oksijen elementleri mevcuttur. Mantonun üst kısmı plastik özellikte olup alt kısımları ise sıvı haldedir.Manto içerisindeki yüksek sıcaklıkların radyoaktif patlamalar sonucu meydana geldiği bilinmektedir. Mantoda; üst ve alt kısımlarındaki sıcaklık farkları sebebiyle sürekli olarak bir alçalma-yükselme hareketi mevcuttur. Bu hareketler sonucunda akışkan özellikteki magma yeryüzüne doğru ilerlemektedir.
Manto katmanı kendi içinde 3’e ayrılmaktadır. Bunlar; ergimiş malzemelerden oluşan ve kalınlığı 700 km olan üst manto (astenosfer), yer kabuğu hareketlerini meydana getiren enerjinin kaynağı olan orta manto ve 2900 km derinliğe kadar uzanan ve yoğunluğu 5.5 gr/cm3 ‘e kadar çıkan alt mantodur.
Çekirdek
Yerkürenin merkezinde bulunan çekirdek nikel ve demirden oluşmaktadır. Kalınlığı 3400 km olan çekirdek iç ve dış çekirdek olmak üzere ikiye ayrılır. İç çekirdek katı haldeki nikel ve demirden oluşurken, onu çevreleyen dış çekirdek ise içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için sıvı halde nikel ve demirden oluşmaktadır. Yerkürenin dış çekirdeği yaklaşık olarak 2260 km kalınlıktadır. Dış çekirdeğin içinde bulunan erimiş sıcak akıntılar dünyanın manyetik alanını oluşturmaktadır. İç çekirdek ise dünyanın en iç bölümünü oluşturur. Ortalama kalınlığı 1370 km’dir. Çok yüksek basınç ve sıcaklık altında, içinde bulunan demir ve nikel kristal haldedir. Yoğunluğu ortalama 13.6 gr/cm3 olup sıcaklığı 4400-6100 C arasındadır.
LEVHA TEKTONİĞİ
Levha tektoniğine göre; kabuk, manto üzerinde hareket eden levhalardan oluşmaktadır. Bu levhaların birbirleri ile etkileşimde bulunduğu sınırlarda tektonik kuşaklar meydana gelmiştir.Yer küre üzerinde irili ufaklı bir çok levha bulunmakta olup, en büyük levhalar Pasifik Levhası, Avrasya Levhası, Kuzey Amerika Levhası, Güney Amerika Levhası, Hindistan-Avustralya Levhası, Antarktika Levhası ve Nazca Levhasıdır. Depremler genellikle bu levhaların birbirleriyle oluşturdukları sınırlarda meydana gelir. Levha tektoniğinde levhalar arasındaki sınırlar üç ana başlıkta toplanmaktadır. Bunlar uzaklaşan sınırlar, yakınlaşan sınırlar ve geçiş sınırlarıdır.
Uzaklaşan Sınırlar: Levhaların biri diğerinden uzağa doğru hareket eder. Uzaklaşan sınırlar okyanus ortası sırtlar ve kıtasal açılımlar meydana getirir. Buralarda açılma eksenleri boyunca oluşan çekme gerilimleri nedeni ile normal faylanmalar gözlenir.
Yaklaşan Sınırlar: Bu durumda okyanusal levhanın kıtasal levhaya veya iki kıtasal levhanın veya iki okyanusal levhanın birbirine yaklaşması söz konusudur. Okyanusal levhaların yoğunluğu daha fazla olduğundan, okyanus-kıta levhalarının yakınlaştığı yerlerde okyanusal levha alta dalar. İki kıtasal levhanın yakınlaştığı bölgeler kıtasal çarpışma kuşakları olarak bilinir ve bu çarpışma sonucunda sıra dağlar oluşur. Alp-Himalaya kuşağı kıtasal çarpışmanın en iyi örneğidir. İki levhanın birbirine dokunduğu yerlerde ters faylar, iki levhanın birbirine sürtündüğü kısımlarda doğrultu atımlı faylar ve normal faylar gözlenmektedir.
Geçiş Sınırları: Levhaların birbirine göre göreceli hareket ettiği bu kuşaklar dönüşüm (transform) faylar olarak bilinirler. Kıtasal dönüşüm faylarının en iyi örneği Kuzey Anadolu ve San Andreas faylarıdır. Buralarda oluşan depremler doğrultu atımlı faylanma mekanizması gösterirler.
Kaynakça:
https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/15453/mod_resource/content/1/HAFTA5.pdf
Uygulamalı Jeofizik Kitabı, TMMOB Jeofizik Mühendisleri Odası JFMO Eğitim Yayınları
Yazar:Burak Yıldırım