Dünyanın kara yüzeyinin üçte biri çöllerle kaplıdır ve en kurak olan yerlerden bazıları, dünyanın en ilgi çekici bitkilerinde ev sahipliği yapmaktadır. İklim değişikliği, Dünya tarihinde altıncı büyük yok oluş neden olurken, bu çöllerde hayatta kalan canlılar dayanıklılık ve adaptasyon modelleridir, fakat bu bitkilerin bile bir sınırları vardır. Bu yazıda 20 dayanıklı çöl bitkisi ve görüldüğü yerler hakkında bilgiler bulunmaktadır.
Ağaç Tümörü (Welwitschia mirabilis)
Namib Çölü, dünyanın en belirgin bitkilerinden birine ev sahipliği yapacak türden ve botanik adı Welwitschia ile bilinen, dünyadaki en kurak yerlerinden biridir. Welwitschia cinsi içindeki tek türdür ve dolayısıyla başka hiçbir bitki onun kadar dayanıklı olamamıştır. Bu çöl bitkisi az büyüyen gymnospermdir, 26 feet’e kadar uzayan ve genellikle Namib Çölü, Namibya ve Angola bölgelerinde bulunur.
1000 yaşın üzerindeki bazı Welwitschia ağaçlarda, yavaş büyüyen bitkinin ömrü boyunca zeminde büyümeye devam eden sadece iki yaprak üretir. Welwitschia, yılda 4 inçten daha az yağmur üreten bir ülkede, derin bir köke sahip değildir, yağmur suyu ve uzun yapraklarından köklerine kadar akan sis üzerinde yaşar.
Bal Mesquite Ağacı (Prosopis chilensis)
Mesquite (Prosopis spp.), birçok Amerikan çölünde bilindik bir bitkidir ve uzun, derin kökleri, az yağış alan veya hiç yağış almayan bölgelerde yeraltı sularına ulaşmasını sağlar. Bitkinin boyutu 46 fit uzunluğa ve gövdesi 3 fit çapına kadar genişlemektedir. Kuzey Şili’nin Atacama Çölü’nde, yaygın olarak bal mesquite olarak bilinen Prosopis chilensis bitkisi, insanlar tarafından yakacak odun olarak kullanılacak kadar kalın bir bitkidir. Aynı zamanda hayvanlar için gölge ve yem sağlayabilen küçük, dikenli bir çalı veya ağaçtır.
Joshua Ağacı (Yucca brevifolia)
Botanik adından da anlaşılacağı gibi Joshua ağacı bir ağaç değil, büyük bir avize görünümünde bir bitkidir ve 36 fite kadar uzayabilir. Amerika Birleşik Devletleri ve Mojave Çölü’nün en belirgin bitkilerinden biridir. Kaba kum ve silt içinde yılda yaklaşık 3 inç büyüyen bu bitki, günümüzde iklim değişikliğinden orman yangınları tehdide kadar aşırı yok olma tehditti altındadır. Ağustos 2020 yılındaki Kubbe Yangını, Mojave Ulusal Koruma Alanı’ndaki tüm Joshua ağacı ormanının yok olmasına neden olmuştur.
Tuz Sediri Ağacı (Tamarix aphylla)
Tuz Sediri veya Athel Çamı olarak bilinen Tamarix aphylla 60 fit uzunluğa kadar uzayabilen yaprak dökmeyen bir ağaçtır. Genellikle Negev, Suriye ve Arap çöllerinin yanı sıra Kuzey Afrika ve Batı ve Güney Asya’nın kurak bölgelerinde bulunur. Yüzyıllardır gölge, cenaze törenleri ve rüzgâr siperleri için kullanılmıştır. Ateşe dayanıklıdır, yer üstünde büyüyen kısmı yandıktan sonra kök taçtan yeniden büyür. Tarımsal ormancılık için kullanılabilir, otlayan hayvanlara gölge sağlar, ancak yerli olmadığı bölgelerde istilacı olabilir.
Çöl Söğüt Ağacı (Chilopsis linearis)
Kuzey Meksika’dan güneybatı Amerika Birleşik Devletleri’ne kadar uzanan Chihuahuan ve Sonoran Çölleri, Kuzey Amerika’daki en büyük çöldür. Kaktüsleri ile tanınır, ancak diğer birçok bitki bu sert iklime uyum sağlamıştır. Çöl söğütleri, özellikle derelerde ve nehir kenarlarında sık görülen bir manzaradır ve genellikle mordan pembeye kadar olan çiçekleri için yetiştirilir. Ayrıca yaprak döken ağaç veya çalı olarak bilinir ve 4 ila 24 fit boylarındadır.
Saxaul Ağacı (Haloxylon ammodendron)
Büyük çalı veya küçük ağaç olan Saxaul ağacı Moğolistan’daki Gobi Çölü’ne özgü tek ağaçtır ve Orta Asya’daki diğer kurak bölgelerde de yetişir. Dar yaprakları, güçlü çöl rüzgarlarına direnmesine izin verir. Kumullarda yetişebilme özelliğinden dolayı kökleri 15 metreye kadar kum tepelerine uzandığı ve iki kat daha geniş yayıldığı için çölleşmeye karşı önemli bir bitkidir ve 8 fit uzunluğa kadar büyüyebilir. Bu sadece kum tepelerini stabilize etmekle kalmaz, aynı zamanda diğer çöl bitkileri için bir yaşam alanı yaratır.
Hayalet Sakız Ağacı (Corymbia aparrerinja)
Avustralya’nın kırmızı merkezi, Avustralya Outback’in en kurak kısmı olan bir dizi tuzla ve kumlu ovadır. Karanlıkta parlıyormuş gibi görünen pürüzsüz, neredeyse beyaz kabuğundan dolayı bu isimle anılan Ghost sakızının yetişme alanıdır. 66 fit uzunluğa kadar büyüyen Corymbia aparrerinja, yiyecek ve su depolamak, onu ateşten ve kuraklıktan korumak için kullanılan ağacın tabanında bir şişlik olan kendine özgü bir lignotubere sahiptir.
Semizotu Kayası (Calandrinia spectabilis)
Dünyanın en kurak çölü olan Şili Atacama Çölü’nden kuraklığa dayanıklı bir etli olan kaya semizotu, köklendikten sonra neredeyse hiç suya ihtiyacı olmaz. Özellikle kıyı sisi alan kuru peyzajlı bahçeler için mükemmel olan Calandrinia spectabilis, havadaki nemi emebilen mavimsi gri yapraklara sahiptir ve diğer semizotu gibi, portulaca ailesinin bir üyesidir. Bitki, dört fit genişliğe kadar kalın bir höyük haline gelebildiği için mükemmel bir zemin örtüsü oluşturur. 8 inç boyuna ulaşabilen, eflatun renkli gelinciklere benzeyen çiçekleri ile aynı zamanda tozlayıcı dostu bir bitkidir.
Sadak Ağacı (Aloidendron dichotomum)
Sadak ağaçları, 26 fit uzunluğa kadar uzayabilen, Namib Çölü’nde çapa bitkileri olarak hayati bir rol oynayan dev alolardır. Kuşlara ve babunlara nektar sağlarlar ve dünyadaki en eski kültürler arasında olan Güney Afrika’nın San halklarının okları için önemlidir. Çünkü San halkı, yiyecek depolamak için sadak ağacının oyulmuş gövdelerini de kullanır. IUCN kırmızı listesinden seçilmiş veya kısa vadeli iklim koşullarından kaynaklanan daha yüksek ölüm oranları nedeniyle sayısının düşüşte olduğu ilan edilmiştir. Diğer aloes gibi yumuşak liflerinde su depolarlar, ancak kuraklıklarda su kaybını önlemek için dallarını kapatabilirler.
Hierba Negra (Mulinum spinosum)
Çoğu insan çölleri hayal ettiğinde, genellikle ortalama sıcaklığın donma noktasının biraz üzerinde olduğu buzullar olan Patagonya’yı düşünmez. Ancak And Dağları tarafından Pasifik Okyanusu’nun neminden korunan Patagonya, çok az yağmur alır. İspanyolca’da Hierba negra (kara çimen) veya İngilizce’de Neneo çiçekleri olarak bilinen Mulinum spinosum, sert rüzgârlardan korumak için düşük büyüyen bir hasır oluşturan ve sarıçiçekler üreten bir yastık bitkisidir. Bu küçük çalı genellikle 40 inç boyundadır.
Çöl Gülü (Adenium obesum)
Çöl Açelyası veya Şişe Ağacı olarak da bilinen Adenium obesum, bonsai geleneğinde yetiştirilen popüler bir çiçekli bitkidir. Çok az yapraklı sulu gri-yeşil sapları vardır ve plumeria görünümlü kırmızı veya pembe çiçekler üretir. Ayrıca Afrika’nın bazı bölgelerinde avcılık ve balıkçılıkta kullanılan özsuyunda zehir taşır. 3-9 fit boyunda, 3-5 fit genişliğinde olan bu etli çalı, Afrika kıtasının tamamında ve güney Arap yarımadasında Sahra’nın güneyindeki kurak bölgelerde yaşar.
Fırat Kavağı (Populus euphratica)
Çin’in İç Moğolistan eyaletindeki Badain Jaran Çölü’nde, devasa kum tepeleri rüzgarda savrulurken, kum tepeleri arasındaki düzinelerce baharla beslenen göl hayvanları, bitkileri ve ziyaretçi turistleri ağırlar. Bununla birlikte Taklamakan Çölleri, Çin, ayrıca Orta Doğu ve Kuzey Afrika’nın kurak bölgelerinde de bulunur. İlgi çekici yerler arasında sonbaharda altın rengine dönen Populus euphratica ağacının yaprakları yer alır. Yaprak döken bir ağaç olan ve 50 fit uzunluğa kadar büyüyen Fırat Kavağı, ayrıca tarımsal ormancılıkta ve ağaçlandırma çalışmalarında gölge bitkisi olarak kullanılır.
Sotol (Dasylirion Wheeleri)
Çiçekli yaprak dökmeyen çalı türüdür ve 4-5 fit boyunda, 16 fit yüksekliğe kadar çiçekli gövdeye sahiptir, ayrıca Chihuahuan ve Sonoran Çölleri, Amerika Birleşik Devletleri ve Meksika’ da bulunur. Çöl kaşığı olarak da bilinen Dasylirion Wheeleri, genellikle, sepet yapımında, çit yapımında, insanlar ve çiftlik hayvanları için yiyeceklerde kullanılır. Aynı adlı alkollü içeceğin (sotol) hazırlanmasında artan kullanımı, hasadın sürdürülebilirliği konusunda endişelere yol açmıştır. Sotol kuraklığa ve yangına dayanıklı olsa da, iklim değişikliği onu daha yüksek rakımlara iterek habitatını kısıtlamıştır.
Tef (Eragrostis tef)
Williams lovegrass olarak da bilinen Teff, Sahra ve Sahra altı’da yetişen bir dizi Eragrotis türünden biridir ve 3 metreye kadar boyundadır. Buğdaya kıyasla düşük verimine rağmen evcilleştirilen ilk mahsullerden biridir. Kuraklığa toleransı,köklerinin su depolama ve toprak erozyonunu önleme yeteneği, tohumlarını Etiyopya ve Eritre’de binlerce yıldır temel gıda haline getirmiştir. Teff, çoğu bitki türünden daha yüksek karbon absorpsiyon oranına sahip bir C4 bitkisi olduğundan, karbon tutma çabalarında önemli bir varlık olarak görülmektedir.
California Fan Palmiye Ağacı (Washingtonia filifera)
Kaliforniya ve Güneybatı’nın tüm palmiye ağaçları arasında, California Fan Palmiyesi tek yerlidir. Yaylalar ve akarsular boyunca bulunan California Fan Palm, aslında bir ağaç değil, ağaçlarda ortak olan yıllık ağaç halkaları olmadan uzun odunsu bir sürgün gönderen monokot bir bitkidir. 60 fit uzunluğa kadar büyüyebilen bu ağaç, Mojave, Colorado ve Sonoran çölleri, Amerika Birleşik Devletleri ve Meksika’ da bulunur. Ancak kuşlar, yarasalar, böcekler ve diğer türler tarafından tercih edilmemektedir. Ağaçlar, kavurucu çöl sıcaklığında hoş bir sığınaktır, Death Valley Ulusal Parkı’ndaki tek yeşil bitki örtüsünden bazılarıdır.
Yareta (Azorella compacta)
And Dağları’nın Altiplano’su (yüksek plato), kuzeyde hem nemli bölgelere hem de güneyde tuz düzlüklerine ev sahipliği yapmaktadır. Bitkiler ve hayvanlar, düşük oksijen seviyelerine ve yüksek UV radyasyonuna uyum sağlamalıdır. Yareta, boyundan ziyade geniştir ve çapı 20 feet’e kadar çıkan bir höyük oluşturur. Kalın yaprak örtüsü su kaybını azaltır ve bu aynı zamanda Azorella compacta’yı diğer bitki türlerine de ev sahipliği yaparak böylesine zorlu bir ortamda onların değerini arttırabilir.
Bitkiler yılda kabaca yarım inç büyür, ancak uzun ömürlüdürler ve en büyüğü 3.000 yaşındadır. Güney Altiplano, Şili, Bolivya, Arjantin ve Peru bölgelerinde bulunurken, bir çoğu Güney Amerika hükümeti tarafından koruma altındadır, ancak hasat olarak yavaş büyüme hızı nedeniyle sürdürülebilir değildir.
Çöl Kabağı (Citrullus colocynthis)
Çöl kabağı, acı elma, sodom asması ve handhal olarak da bilinen Citrullus colocynthis , Sahra ve Arap çöllerinin kum tepelerinde yetişen sürünen çok yıllık bitkidir. 9 fit uzunluğa kadar büyür ve karpuz görünümüne sahiptir ancak içi çok acıdır, tohumları ve çiçekleri yenilebilir, ayrıca saptan emilebilen suyu, hoş bir çöl içeceği sağlar.
Taman (Panicum turgidum)
Panicum turgidum, Afrika, Arabistan ve Pakistan’ın Sahra ve Ogaden çölleri, Etiyopya, Somali ve Arap yarımadası kurak bölgelerinde yetişen bir salkım otudur. 3 fit boyunda, 3-5 fit genişliğinde olan ve yoğun salkımları, akasya ağaçlarının fideleri için onları otlayan hayvanlardan koruyan doğal bir fidanlık görevi gördüğünden, Sahra altı bölgesinin yeniden ağaçlandırılması için bir araç olarak kullanılmıştır. Kök sistemi 6 fit derinliğe kadar büyüyerek yeraltı suyuna ulaşmasını sağlar. İklim değişikliği ve su kıtlığı dünyanın birçok yerinde geleneksel olarak yetiştirilen mahsulleri tehdit ettiğinden, tuza ve kuraklığa dayanıklı Panicum turgidum, evcil hayvanlar için yem bitkisi olan mısıra daha sürdürülebilir bir alternatif olarak araştırılmaktadır.
Saguaro (Carnegiea devi)
Saguaro, Meksika ve Güneybatı Amerika’nın örtüşen kültürlerinde ortak olan, 40 fit uzunluğa kadar uzayabilen belki de dünyadaki en ikonik çöl bitkisidir. Bu kaktüs her iki ülkeyi de kapsayan Sonoran Çölü’nün bir yerlisidir. İklim değişikliği nedeniyle artan kuraklık dönemleri ve bölgedeki artan insani gelişme, saguaro ve diğer kaktüs türlerini tehdit etmektedir.
Deve Dikeni (Alhagi Sparsifolia)
Orta Doğu, Batı Asya ve Afrika Çölleri olarak yerli bölgelerinde bulunur, ancak Kuzeybatı Çin’deki Taklamakan Çölü, bitki örtüsünün yalnızca yeraltı suyunun erişilebilir olduğu kum tepeleri arasındaki çöküntülerde yetiştiği, dünyanın en büyük kum çöllerinden biridir. Alhagi Sparsifolia, birçok ipek yolu kervansarayının karşılama yemi olan deve dikenleri olarak bilinen bir dizi alhagi türünden biridir ve alhagi, arapçada hacı anlamına gelir. Orantılı olarak, herhangi bir bitkinin en derin köklerine sahiptir, 2 fit boyunda ve yer üstü sürgünlerinden 5 kat daha derindir. Ayrıca bu yaprak döken ağaç çölleşmeye karşı da kullanılmıştır.
Farsçada Boşluk Ovası olarak bilinen Lut Çölü, Mayıs 2021 yılında 177,4 derece F sıcaklığı ile dünya rekoru kırmıştır. Ayrıca on yıl önce sıcaklığıyla dünya rekoruna sahip olan Ölüm Vadisine karşı, Lut Çölü 159 derece F ile dünyanın en sıcak yerlerinden biri olarak rakip gösterilmiştir. Lut Çölü 2016 yılında UNESCO’nun Dünya Mirası Listesi’ne alınmış olsa da, dağınık vahalar dışında burada hiçbir bitki yetişmemektedir. Zorlu yaşam şartlarına sahip bu topraklarda, çölde yaşayan böcekler, sürüngenler ve tilkiler, göçmen kuşların gölgeleri ile hayatta kalmaya çalışırlar. Lut Ovası, iklim değişikliğinin körüklediği aşırı ortamların giderek arttığı bir çağda, çölden sağ kurtulan canlıların en zorlularının bile sınırlarının olduğunu çok net bir şekilde ortaya koymaktadır.
Kaynakça:
jstor.org/stable/24906111
doi:10.1126/science.abj5470
nps.gov/im/chdn/ecoregion.htm
doi.org/10.1657/1523-0430%282007%2939%5b229:MMOCPA%5d2.0.CO;2
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu