Besin zehirlenmesi, mikropla kirlenmiş yiyecek ve suların tüketilmesi ile oluşan besin enfeksiyonları ve zehirlenmesidir. Bu mikroplar bakteriler, virüsler ve mantarlardır. Sıklıkla Salmonella, Shigella, E. Coli, S.aureus isimli bakteriler neden olur. Bazen tarım ve böcek ilaçları gibi kimyasal maddeler, zehirli mantarlar zehirlenmeye neden olur. Salmonella bakterisi doğrudan vücutta enfeksiyona neden olarak gıda enfeksiyonu tablosuna, stafilokok bakterisi de salgıladığı zehirli maddeler ile zehirlenmeye neden olarak gıda zehirlenmesine neden olur. Her ikisinin de kliniği aynıdır, tetkikler ile hangisinin neden olduğu bulunabilir.
Gıdaların çoğunda doğal olarak çeşitli bakteriler az da olsa bulunmaktadır. Yanlış şekilde pişirilen, saklanan besinlerde mikrop oranı artar. Özellikle proteinli gıdalar, mikropların üremesi için uygundur. Et, süt ve yumurtanın iyi pişirilip uygun koşullarda saklanması önemlidir. Toz, sinek, yıkanmamış eller de mikropların bulaşmasını sağlamaktadır.Bebekler, yaşlılar, gebeler, kanser hastaları gibi direnci düşük kişiler daha kolay hastalanır.Aynı yemeği yiyen kişilerde topluca zehirlenme görülür. Bazen tek kişide besin zehirlenmesi görülür.Özellikle havanın sıcak olduğu dönemde gıdalarda bozulma ve mikropların üremesi için ideal ortam oluşur. Bu nedenle besin zehirlenmesi yaz aylarında daha fazla görülür.
Bulgu, Belirti Ve Yakinmalar
Ani gelişen karın ağrısı, bulantı, kusma ve ishal görülür. Ateş eşlik eder. Sıvı kaybına bağlı tansiyon düşer. Nabız sayısı artar. Beraber aynı gıdalardan tüketen kişilerde de sıklıkla zehirlenme belirtileri vardır.Belirtilerin ortaya çıkış süresi mikrobun türüne göre farklılık gösterir.1-6 saat içinde başlayan belirtiler genelde mayonez, salam, sosis ve yumurta tüketiminden sonra görülür. Etken mikrop Stafilokok ve Shigella türleridir. 8-16 saat içinde şikayetler oluşuyorsa Clostridium ve Shigella türleri sorumludur. Özellikle az pişmiş tavuk eti yedikten 6-48 saat sonra zehirlenme belirtileri varsa, Campylobacter düşünülür.
En ciddi ve ölümcül olan besin zehirlenmesi ise clostridium botilinum bakterisinin neden olduğu konserve zehirlenmeleridir. Etkisi 2-3 güne kadar ortaya çıkar. Bulantı, kusma, ishalle birlikte felçler, görme bozukluğu, ağız kuruluğu olur. Solunum durur.Kan ve dışkı incelemesi yapılır. Zehirlenmeye neden olan gıda incelemesi yapılabilir.
Tibbi Tedavi
Bebek, gebe ve yaşlılar mutlaka doktor gözetiminde tedavi olmalıdır. Tansiyon düşüklüğü var veya ishal şiddetli ise ishal ve kusma ile kaybedilen sıvı ve minareller için hastaya serum tedavisi uygulanır. Hastalık çoğunlukla birkaç günde hızlı bir şekilde iyileşir. Antibiyotik tedavisine mikrobun saptanmasından sonra başlanır. Kesinlikle ishal durducuru ilaçlar kullanılmaz, bu ilaçların kullanımı vücuttan dışkıyla atılamayan mikropların artmasına sebep olur.
Diyet Değişiklikleri
Seyahatlerde taze ve kabuğu soyulabilen sebze ve meyveler tercih edilmelidir. Gıdalar soyulmadan önce ve soyulduktan sonra akan su altında iyice yıkanmalıdır.Özellikle gıda bozunumları riskinin arttığı yaz aylarında dışarıdan gıda tüketimi kısıtlanmalıdır.Dışarıda yenecek gıdaların taze olmasına, depolanmamış olmasına ve son tüketim tarihlerine dikkat edilmelidir.Çiğ süt, yumurta ve çiğ et ürünleri kesinlikle tüketilmemelidir.Soğuk gıdalar soğukta, sıcak gıdalar da sıcak ortamda tutulmalıdır.
Riskli bölgelere seyahat edenlerin dost bakterileri içeren yoğurt veya kefiri günde bir su bardağı tüketmeleri yabancı mikroplara karşı sindirim sistemini korur. Probiyotik içeren destekler de seyahat esnasında alternatif olarak her gün birer kapsül veya saşe düzenli alınabilir.Caddelerde popüler olan başı kalabalık gıda satıcılarının tercih edilmesi iyi bir çözüm olabilir. Çünkü hızlı satışı olan kalabalık tezgahlarda hazırlanan yiyecekler daha taze ve beklenmeden satıldığı için daha emniyetlidir.Buzdolabında uzun süre saklanan gıdaların da bakteri ile enfekte olabileceği unutulmamalı, buzdolabında bile olsa taze ürünler kullanılmalıdır.
Midesi hassas olan kişilerin seyahatte ilk günlerde daha çok taze meyve ve sebze ağırlıklı beslenmeleri, midelerinin uyumu sonrasında da yavaş yavaş yöresel tatlar, baharatlar, et ve balık ürünlerine yönelmeleri iyi olur. Çünkü farklı yöresel gıdalara birden geçiş yapılması da mide ve sindirim yakınmalarını artırarak ishal ve kusmaya neden olabilir.Seyahatin ilk günlerinde güvenilir gıda kaynakları tespit edilene kadar bisküvi, kek, çikolata gibi atıştırmalık gıdalar götürülmelidir.Günde 12-15 bardak su içilmesi, sıvı açığını azaltmada yardımcı otur. Şiddetli durumlarda mutlaka tıbbi gözetim altında doktor önerisine göre serum ile sıvı alınmalıdır.
Yaşam Tarzi Değişiklikleri
Özellikle Hac vazifesini yerine getirenlerde besin zehirlenmesi görülme oranının %2-23 gibi geniş bir aralıkta bildirilmesi hacı adaylarının dikkatli olmalarını gerektirmektedir. Hac esnasında dini vecibeler yerine getirilirken ellerin sıkça yıkanması, hacıları enfeksiyondan koruyucudur. Alkolsüz el dezenfektanları da pratik bir çözüm olarak yardımcı olabilir.Eller gün içinde sık olarak yıkanmalıdır. El yıkanması alkol bazlı el dezenfektanlarından daha faydalıdır. Fakat su sorunu olan bölgelerde alkollü veya alkolsüz el dezenfektanları pratik bir çözüm olarak yararlıdır.
Gıdaların konduğu kaplar temiz ve yıkanmış olmalıdır. Yiyeceğin hazırlandığı tezgah temiz olmalı, gıda hazırlanırken ellerle başka yerlere temas edip bulaş riski artırılmamalıdır.Gıda zehirlenmesi olduğunda doktor önerisine göre tedavi olup geçene kadar istirahat edilmelidir.
Gıda zehirlenmeleri sıcaklık nem ve saklama koşullarının olumsuzluğu ve doğru ve yeterli pişmeyen gıdaların bakteri üretmesi sonucu meydana gelir. Ciddi sağlık sorunları yaşanması riski taşıyan besin zehirlenmelerinde belirtilerin ortaya çıkması sonrası en yakın sağlık kuruluşuna baş vurmanız gerekir.Bazı yiyeceklerin tadında ve kokusunda hiçbir değişiklik olmadan bakteriler üreyebilir.Bu gıdaları tüketen kişi ve kişiler gıdanın bozulmuş olduğunu fark edemezler.Besin zehirlenmelerinde bakterinin kuluçka süresine göre zehirlenme belirtileri ortaya çıkabilir. Bazı besin zehirlenmelerinde ise bu süre 24 ile 48 saat arasında gelişebilir.
En fazla görülen belirtisi karın ağrıları kusma ishal olarak ortaya çıkar. Diğer belirtiler arasında ateş halsizlik ve titreme görülebilir.
Besin zehirlenmelerinde saklama koşulları dışında besinin iyi pişirilmemesi ve pişirilme öncesi oluşturulmamış hijyen koşulları bakteri üretimini yaratabilir. Salmonelle diye bilinen bakteriler yeterince pişirilmeyen kümes hayvanlarında ve az pişirilen yumurta ve yumurtanın çiğ olarak kullanıldığı pişirilme koşullarında ortaya çıkan zehirlenmelerdir.
E Coli tipi bakterileri içeren et ve kıymada sağlıklı pişirilmediği zaman besin zehirlenmesi oluşturabilir.
Gıda zehirlenmelerinin belirtileri görüldüğü zaman doktora baş vurmak yapılması gereken en akıllıca iştir.Ağır zehirlenme tablalarında midenin yıkanması gerekebilir. Zehirlenme sonrası katı yiyeceklerde kaçınmalı vücudun kaybettiği sıvı kaybının giderilmesi için gerekli olan sıvı alımına önem verilmelidir.
Önerilen Besin Takviyeleri
Alfa lipoik asit: Güçlü bir antioksidandır. Brokoli ve ıspanak, alfa lipotik asit içermektedir. Mantar zehirlenmelerinde meryemana dikeni meyvesinden hazırlanan ekstre ile birlikte alınması önerilmektedir. Günlük önerilen doz 600 mg’dır.
Probiyotikler: Sakkaromiçes ve laktobasil gibi yararlı bakterileri içeren probiyotikler bağırsak florasının sağlıklı bir dengede tutulmasında ve bağışıklık sisteminin desteklenmesinde yardımcıdır. Bağırsak enfeksiyonları, radyoterapiye bağlı bağırsak hasarı, alerjik yakınmalar ve iltihabi bağırsak hastalıklarında yardımcıdır. Günlük 1-2 kapsül veya saşe kullanımı tavsiye edilmektedir. Kefirde yoğurttan daha fazla probiyotik bakteri vardır. Riskli bölgelere seyahat edenlerde günlük bir bardak olacak şekilde kefir tüketilebilir veya probiyotik destekler alınabilir.
A vitamini: Hayvan denemelerinde yapılan çalışmalar sonucunda A vitamininin Salmonella bakterilerine karşı koruyucu olabileceği bildirilmiştir. Günlük alınması gereken değer 5.000 IU olup 1.500 mcg değerine eşittir. Yetersiz beslenmesi olanlarda kısa süreli yardımcı destek olarak alınabilir.
Kalsiyum fosfat: Salmonella kaynaklı zehirlenmelere karşı koruyucu olarak ayrıca bağırsaklarda yararlı bakterilerin üremesine destek amaçlı kalsiyum fosfattan yararlanılır. Özellikle turist diyarelerinin engellenmesinde yardımcı olabilir. Seyahatten 1-2 gün önce başlanmak üzere seyahat süresince günde 600-1.200 mg destek olarak alınabilir.
Önerilen Bitkisel İçerikli Takviyeler
Meryemana dikeni (milk thistle): Avrupa’da Amanita mantarı zehirlenmelerinde karaciğer hasarını önlemek amaçlı meryemana dikeni meyvesi ekstresini içeren preparatlardan yararlanılır. Zehirli mantarın yenilenmesinden sonra 48 saat içinde verilen silymarin (meryemana dikeni ekstresinin ana bileşeni) mantar zehirlenmelerinde tedavi edici değere sahiptir. Günde 200-400 mg silymarin (%80’i silibinin olmak üzere) bölünmüş dozlarında önerilmektedir.
Pişirme veya gıdaları hazırlama ve tüketme aşamasında güçlü antimikrobiyal özellikteki bitkisel kaynaklardan gıda, baharat ve çay olarak yararlanılır. Kekik, biberiye, adaçayı, kişniş, karanfil, nane, fesleğen ve rezenenin özellikle gıda patojenlerine karşı güçlü antimikrobiyal etkileri bilinmektedir. Bu baharatlar gıdalara hem lezzet katar hem de bozulmalarını engeller.
Kişniş tohumu yarım tatlı kaşığı, rezene tohumu yarım tatlı kaşığı bir bardak kaynayan suya konarak 5 dakika kaynatılır ve sonra ılıması beklenerek süzülerek içilir. Sabah ver akşam içilebilir, iltihabi durumu yatıştırmada yardımcıdır.
Yazar: Fatih Bolelli