-Artan kamu giderleri ve zor arttırılan kamu kaynakları arasında denge kurabilmek, devletleri bütçe yapmaya zorlamaktadır.
-Osmanlılar “bütçe” yerine muvazene-i maliye, muvazene defteri, muvazene-i umumiye kavramlarını kullanmışlardır.
-Türkiye’de “bütçe” kelimesi ilk kez 1961 anayasasında yerleşik kavram olarak yerini almıştır.
-Bütçe kamu kesiminin ürettiği hizmetlerin finansman aracıdır.
-Bütçelerde geleceğe yönelik gelir ve gider tahminleri yapılır.
-Bütçe yürütme organı ve halk arasında bir sözleşmedir.
-Bütçelerin siyasi niteliği hükümetce hazırlanıp parlamento tarafından onaylanmasıdır.
-Bütçelerin hukuki niteliği bütçe sürecinin belirli yasal çerçevede yürütülmesidir.
-Bütçelerin ekonomik niteliği mevcut sınırlı kaynaklarla insan ve toplum ihtiyaçlarını karşılayabilmesi ve ekonomiye yön vererek ekonomik istikrarsızlıkları gidermeye çalışmasıdır. Ekonomik niteliğin çıkış nedeni, gelişen müdahaleci devlet, sosyal devlet anlayışıdır.
-Bütçenin en basit tanımı; gelir ve giderleri gösteren dökümandır.
-Bütçe kavramının bazı tanımlamaları;
1-Devletin gelecekteki gelir ve giderlerinin tahmini
2-Kaynaklarla amaca ulaşım aracı
3-Fiyat etiketli bir hedef sınıfı
4-Kıtlık nedeniyle alternatifler arasında tercih yapma mekanizması
-Bütçe ile eş anlamlı “budget” kelimesi ilk kez İngiltere’de kullanılmıştır.
-“Budget” kelimesi “para çantası” kavramına karşılık gelmektedir.
-Devlet bütçesinin siyasi ve hukuki niteliği “Kamu kesiminin belirli bir döneme ait gelir ve giderlerini tahmin edip uygulanmasına önceden izin veren hukuki belgedir.” tanımında vurgulanmaktadır.
-Paul Leroy-Beaulieu bütçeyi “Belirli bir döneme ait gelir ve giderlerin tahmini ve karşılaştırmalı cetvel kadar yetkili organlarca gelir ve giderlerin gerçekleştirilmesine verilen izin.” şeklinde tanımlamıştır.
-Edgar Allix bütçeyi “Devletin belirli döneme ait gelir ve giderlerini tahmin eden ve gerçekleştirilmesine izin veren bir tasarruf.” olarak tanımlamıştır.
-Rene Stourm bütçeyi “Kamu gelir ve giderlerinin önceden verilmiş iznini kapsayan tasarruf” olarak tanımlamıştır.
-Gülay COŞKUN bütçeyi “En geniş milli amaçlara hizmet etmek amacıyla kaynakları kamu ve özel sektörlere dağıtan, milli ekonominin gelişimi, tam çalışması, fiyat istikrarı ve ödemeler dengesinin olumluluğu için devlet gelir ve giderlerini aksettiren ekonomik bir belge ve hükümetin geçmiş giderlerinin yasama organı ve kamuoyunda hesabını veren bir rapor” olarak tanımlamıştır.
-5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu bütçeyi “Belirli döneme ait gelir ve giderlerin tahmini ve uygulanmasına dair hususları gösteren ve usulüne göre yürürlüğe konulan belge” olarak tanımlamaktadır.
-1050 sayılı Muhasebe-i Umumiye Kanunu bütçeyi “Kamu kesiminin bir yıllık gelir ve gider tahminlerini gösteren ve uygulanmasına izin veren bir kanun” olarak tanımlamaktadır.
-Bütçenin mali işlevi; bütçelerin kamu hizmetlerinin maliyetleri ve finansmanını zorunlu kılmasıdır.
-Bütçenin mali işlevine göre kamu hizmetleri finansmanında vergiler en önemli paya sahiptir.
-Klasik iktisatçılar borçlanma gelirini reddetmektedir.
-Bütçenin mali işlevi; kamu giderlerinin finansmanı ve gelir-gider dengesi kurmaya çalışmayı ifade etmektedir.
-Bütçelerin ilk çıkış nedeni siyasi niteliği ile ilgilidir.
-Bütçelerin ilk yapılma nedeni; devletin hizmetleri ve bu hizmetlere halkın katkısını belirleme arzusudur.
-Bütçenin siyasi işlevine göre, hükümetler halkın isteklerini bütçe aracılığıyla gerçekleştirme amacına sahip siyasi bir organdır.
-Bütçenin siyasi işlevine göre, hükümetlerin siyasi tercihleri parlamentolar aracılığıyla onaylanmakta ve uygulanmaktadır.
-Bütçenin siyasi işlevi demokratik ülkelerde geçerlidir.
-Bütçenin siyasi işlevine göre, bazı baskı grupları temsil ettikleri grubun istek ve çıkarları için lobi faaliyetleri yapmakta, konferanslar düzenlemekte, gösteriler yapmakta, demokratik yöntemlerle bütçeleri etkilemektedir.
-Mali hukuk gelir toplama, gider harcama, borç alma gibi bütçe ile ilgili kontrol düzenleyen hukuk dalıdır.
-Mali hukuk kanunları;
1-Kamu gelir ve giderlerine dayanak sağlayan tüm kanunlar
2-Bütçenin hazırlanması, uygulanması ve kontrolüne dair kanunlar
3-Sayıştay kanunu
4-Kesin hesap kanunları
5-Vergi kanunları
6-Borçlanma kanunları
7-Başka ülkelerle mali anlaşmalar
-Bütçenin hukuki işlevine göre, tüm bütçe işlemleri kanunlara, tüzüklere, yönetmeliklere uygun yapılır ve uygun yapmayanlar cezalandırılır.
-Bütçenin hukuki işlevine göre, bütçe uygulamalarında kamu ve vatandaşlar arasındaki uyuşmazlıklar yargı organları tarafından çözülür.
-Bütçenin hukuki niteliği konusunda biçimsel düşünenler bütçeyi hukuki nitelik yönünden kanunlara uygun kabul eder.
-Bütçenin sürekli, düzenleyici, yasaklayıcı ve cezalandırıcı hükümler içermediğini savunanlar bütçenin hukuki niteliğini şart tasarruf (idari karar) kabul ederler.
-Şart tasarruf (idari karar) bütçenin hukuki niteliğine göre bütçenin gider biçimidir.
-Kanunlar bütçenin hukuki niteliğine göre bütçenin gelir biçimidir.
-Parlamentonun hükümete verdiği uygulama iznini mali yıl sonunda denetlemek istemesine siyasi denetim denir.
-Kamu görevlilerinin görevini yapıp yapmadığını belirlemek için idarenin kendini denetlemesine idari (yönetsel denetim) denir.
-En az kaynakla en fazla sosyal fayda sağlayacak bütçe yapılmasına etkinlik denetimi denir.
-Bütçenin etkinlik denetiminin Türkçe karşılıkları; verimlilik, etkililik, tutumluluk
-Bütçe işlemlerinin hukuka uygunluğunun kontrol edilmesine yasallık denetimi, mevzuat denetimi veya biçimsel denetim denir.
-Bütçenin klasik işlevleri; mali işlev, siyasi işlev, hukuki işlev, denetim işlevi
-Bütçenin çağdaş işlevleri;
1-Kaynakların daha etkin tahsisi
2-Gelir dağılımında adalet
3-Ekonomide istikrar
4-Kamu yönetiminde araç olarak kullanılma
-Kaynak tahsisinde etkinlik işlevi; sosyal faydayı arttırmak için kamu kesiminin karşılaması gereken ihtiyaçları, özel kesime bırakması gereken ihtiyaçları araştırıp düzenlemesidir.
-Kaynak tahsisinde etkinlik işlevine göre, devlet yarı kamusal mal ve hizmet üretiminde özel kesimi tamamlayıcı davranır.
-Kaynak tahsisinde etkinliği bozan etmenler; yarı kamusal mallar, dışsallık, piyasa ekonomisinin tam rekabetçi çalışmaması, risk ve belirsizlik.
-İki ekonomik birimin ekonomik faaliyetinden üçüncü kişilerin fiyat mekanizması dışında etkilenmesine dışsallık denir.
-Temel eğitim hizmetleri tamamen özel sektöre bırakılırsa mali durumu yetmeyenler eğitimsiz kalırlar. Bu gibi durumları düzenlemek için kaynak tahsisinde etkinlik işlevi ortaya çıkmıştır.
-Denetim işlevi kamu hizmetlerinin amaçları en iyi gerçekleştirme durumunun ve amaçlar için gelir ve giderlerin yasalara uygunluk kontrolünün yapılmasıdır.
-Gelir dağılımı türleri; bireysel gelir dağılımı, sektörel gelir dağılımı, bölgesel gelir dağılımı.
-Gelir dağılımında adalet işlevine göre, devlet zenginden daha çok alıp geniş halk kesimlerine hizmet götürmektedir.
-Ekonomik istikrar tam istihdam, fiyat istikrarı, ödemeler dengesi sağlama ve ekonomik kalkınma sağlamayı kapsamaktadır.
-Ekonomide enflasyon, deflasyon, işsizlik ile mücadele ve ödemeler dengesi sağlama ekonomik istikrarı ifade etmektedir.
-Ekonomik istikrar ithalatın sınırlandırılması için vergileme, ihracata teşvik için vergi iadesi gibi uygulamalar, dış ticaret açığını kapatma veya ödemeler dengesi sağlamaya yönelik bütçeleme ilkesidir.
-Ekonomik istikrar kalkınma sağlama, sürdürülebilir ve istikrarlı büyüme ve bu anlamda bazı sektörlerin teşviki gibi uygulamalarla ilgilenir.
Kaynakça:
Murat Yayınları, İktisat 3. Sınıf 5. Dönem Soru-Yanıt
Yazar:Halil İbrahim Arik