Çölleşme meydana geldiğinde, bir zamanlar gıda kaynağı olarak kullanılan topraklar ve tarım alanları verimsiz hale gelir. Böylelikle gıdada güvensiz ortam artarken yoksulluk seviyeleri yükselir. Çölleşme ne kadar geniş olursa, o kadar çok insan aç kalır ve yaşanabilir yaşam alanları daralır. O kadar ki sonunda bu alanlarda yaşayan topluluklar geçimlerini sağlamak ve başka yerler bulmak için anavatanlarını terk etmek zorunda kalırlar. Kısacası, çölleşme yoksulluğu artırır, ekonomik büyümeyi sınırlar ve genellikle sınır ötesi göçle sonuçlanır. Birleşmiş Milletler (BM), 2045 yılına kadar 135 milyon insanın (bu ABD nüfusunun üçte birine denk geliyor) çölleşme nedeniyle yaşadığı topraklardan göç edebileceğini tahmin etmektedir.
Çölleşme, özellikle Afrika, Orta Doğu ve Orta Asya’da toz fırtınalarının sıklığını ve yoğunluğunu artırarak insan sağlığına da zarar verir. Örneğin, Mart 2021’de bir toz fırtınası (on yıl içinde Çin’in Pekin’i vuran en büyük fırtına) kuzey Çin’i adeta süpürmüştür. Toz fırtınaları, partikül maddeleri ve kirleticileri çok uzak mesafelere taşırken, bu parçacıklar solunduğunda solunum yolu hastalıklarını tetikleyebilir ve hatta kardiyovasküler sistemlere zarar verebilir. Ancak çölleşme sadece insan yaşamını tehdit etmemekle kalmaz, nesli tükenmekte olan bir dizi hayvan ve yerli bitki türü, bozulmuş araziler nedeniyle habitatları kaybolduğu için nesli tükenebilir.
Örneğin, devekuşu benzeri bir kuş olan Büyük Hint Toy, kuru otlak habitatı ve diğer hayatta kalma zorluklarıyla karşı karşıya kaldığından 2005 ve 2015 yılları arasında nüfusunda %31 oranında azalma yaşamıştır. Ayrıca bu çayırların bozulması, 2007’de 100’e düşen Hindistan’ın Nilgiri tahr’ının tehlikeye girmesiyle de bağlantılıdır. Dahası, dünyanın kalan en büyük otlak ekosistemlerinden biri olan Moğol Bozkırının yaklaşık %70’i, büyük ölçüde hayvancılık yapanlar tarafından aşırı hayvanları otlatmanın bir sonucu olarak artık bozulmuş olarak kabul edilmektedir.
Çölleşme Konusunda Ne Yapılabilir?
Çölleşmeyi sınırlamanın en önemli araçlarından biri, sürdürülebilir arazi yönetimidir ve ilk etapta çölleşmeyi büyük ölçüde önleyen bir uygulamadır. Arazi kullanıcıları, çiftçileri, arazi kullanım planlayıcılarını ile bahçıvanları, insan ihtiyaçlarını ve arazinin kendi ihtiyaçları ile dengeleme konusunda eğiterek, arazi kaynaklarının aşırı kullanımını önleyebilirler. 2013 yılında ABD Tarımsal Araştırma Servisi ve ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı, tam da bu amaç için Arazi-Potansiyel Bilgi Sistemi mobil uygulamasını başlatmıştır.
Ücretsiz ve dünyanın her yerinden indirilebilen bu uygulama, bireylerin belirli konumlarındaki toprak türlerini belirleyerek, yağışları belgeleyerek ve topraklarında yaşayabilecek vahşi yaşam türlerini izleyerek toprak ve bitki örtüsü sağlığını izlemelerine yardımcı olmaktadır. Uygulamaya girdikleri verilere göre kullanıcılar için zemin tahminleri de oluşturulmaktadır. Diğer çölleşme çözümleri arasında hayvanların dönüşümlü olarak otlatılması, yeniden ağaçlandırma ve rüzgârdan korunmak için hızlı büyüyen ağaçların dikilmesi yer alır. Örneğin, Afrika halkı, Afrika’nın Sahel bölgesine yaklaşık 5.000 mil uzunluğunda bir bitki örtüsü duvarı dikerek şiddetli çölleşmeyle mücadele etmektedir.
Büyük yeşil duvar girişimi, Sahra Çölü’nün ilerlemesini durdurmayı amaçlayan büyük bir yeniden ağaçlandırma projesidir. 350.000’den fazla iş alanı oluşturmuş ve 220.000’den fazla kişinin sürdürülebilir mahsul, hayvancılık ve kereste dışı ürünler üretimi konusunda eğitim almasına olanak tanımıştır. 2020 yılı sonu itibariyle yaklaşık 20 milyon hektar bozulmuş arazi restore edilmiştir. 2030 yılına kadar 100 milyon metrelik bir restorasyon hedeflenmektedir. Bu resterasyon tamamlandığında, Büyük Yeşil Duvar yalnızca Afrikalıların yaşamlarını dönüştürmekle kalmaz, aynı zamanda bu rekor kıran bir başarı olur. Projenin web sitesine göre, dünyada ki en büyük canlı yapı olacak Great Barrier Reef’in yaklaşık üç katı büyüklüğündedir.
National Aeronautics Space Administration’a ve Nature Sustainability dergisinde yayınlanan bir makaleye göre yeşillendirme gibi çözümler işe yarmaktadır. Her ikisi de, büyük ölçüde Çin ve Hindistan’ın ormanları koruyarak ve genişleterek çölleşmeyle mücadele çabalarından dolayı dünyanın 20 yıl öncesine göre daha yeşil bir yer olduğu bildirilmektedir. Küresel topluluk, bu kapsamları tam olarak anlamazsa, çölleşme sorununun çözülmesi oldukça zorlaşır. Bu nedenle çölleşme konusunda farkındalığın artırılması da gereklidir. Çölleşmeyi durdurmak ve adımları atmak için iyi bir yer olan, her yıl 17 Haziran’da BM ile birlikte Dünya Çölleşme ve Kuraklık Günü’nü önemsemek gerekmektedir.
Önceden Orman ve Yeşil Alan Olan 7 Çöl Bölgesi
Bin yılda birçok şey değişebilir; mesela uçsuz bucaksız ormanlar kururken, kilometrelerce çöl alanına dönüşür, keşfedilmemiş topraklara şehirler inşa edilir ve buzullar geri çekilir. Sahara, Mojave, Gobi ve diğer ünlü çöller her zaman çimensiz çorak araziler olmamıştır. Güney Kutbu’nun bile önceden yemyeşil bir yağmur ormanının yeri olduğu düşünülür ve dünyanın tahmini 4,5 milyar yaşında olduğu düşünülürse, bu çok uzun zaman önce olmadığıdır. Sera gazlarının, (insanlarında neden olduğu dahil), sayısız türün hayatta kalmasını tehdit ettiği bir zamanda, Dünya’nın ekosistemlerinin halihazırda değiştiği ve köklü bir yokoluş nedeni haline geldiği nedenleri yeniden gözden geçirmek iyi bir fikirdir. Eskiden yemyeşil tarla ve ormanlar olan sonradan çöle dönen yedi çöl aşağıdaki gibidir:
Kuzey Afrika Sahra Çölü
Kuzey Afrika’da 3,6 milyon mil karelik bir alana yayılan dünyanın en büyük sıcak çölü, aslında 6.000 yıl kadar bir süre önce yemyeşil bir alandı. Görüş alanı yüzbinlerce yıla ve daha fazlasına genişletildiğinde, Sahra Çölü’nün her biri iklimdeki daha büyük değişikliklerin neden olduğu yağışlı ve kurak dönemlerden geçtiği görülebilir. İlk insanlar, timsahları ve büyük dinozor fosillerini gösteren mağara resimlerini geride bırakarak, 20 metrelik hayvanları destekleyecek kadar yemyeşil bir ortamdır.
Bu çöl günümüzde, tüm basmakalıp sıcak çöl özelliklerine sahiptir: yükselen kum tepeleri, develer, akrepler ve palmiyeleri içeren bir vahadır. Sahra’daki sıcaklıklar düzenli olarak düşerken, kuvvetli rüzgârlar gökyüzünü karartan ve hazırlıksız yakalananları boğacak şekilde kum fırtınalarını tetikler.
Güneybatı Avustralya Büyük Victoria Çölü
Avustralya, son 100.000 yıldır nispeten kuru bir kara kütlesi olmuştur, ancak birkaç milyon yıl önce yağmur ormanları bulunan ve birçok farklı hayvanın yaşadığı gür ve yeşil bir alandı. Günümüzün Avustralya yağmur ormanları, Büyük Victoria Çölü gibi çöller tarafından kıtanın dış kıyılarına itilen bu eski ormanlarından kalan yerlerdir ve şu anda dünyada ki en az nüfuslu bölgelerden biridir.
Aborijin halkı, batılılar kıtayı fethetmeden önce Avustralya’nın güneybatı çeyreğinde yer alan bu çölün rüzgârla savrulan kum tepelerini ve kum çayırlarını ev sahipliği yapmışlardır. 50’li ve 60’lı yıllarda, Avustralya hükümeti kalan Aborijinlerin çoğunu tahliye etmiş ve bölgeyi nükleer silahları test etmek için kullanmıştır.
Orta Asya Gobi Çölü
Çin ve Moğolistan’ın yarım milyon mil kareden biraz fazlasını kaplayan Gobi Çölü, kum tepelerine doğru uzanan en azından yağışlı mevsimde çimenli, bozkırlara bitişik yüksek rakımlı platolara sahip, genellikle kuru, çeşitli bir manzara sahibi yermiş. Gobi’nin aşırı otlatma, ormansızlaşma ve iklim değişikliği nedeniyle her yıl yüzlerce kilometrekarelik otlakları tükettiği tahmin edilmektedir. Çölün şu anki sınırına doğru yüründüğü ve etrafına bakıldığında, birkaç yıl önce burasının kuru, ten rengi kum ve kayalardan oluşan çorak açılımlar yerine çimenli alanlar olduğu fark edilebilir. Bugün Gobi, kış sıcaklıklarının genellikle sıfır derece Fahrenheit’in altına düştüğü soğuk bir çöldür. Donun sürekli bir kış olmasına rağmen, kuru havası karın kemik kadar sert ve nadir olduğu anlamına gelir.
Güney Afrika Kalahari Çölü
On binlerce yıl önce, Afrika’nın Kalahari Çölü, Makgadikgadi Gölü adı verilen devasa bir tatlı su kütlesiyle kaplıymış. Yüzyıllar geçtikçe, onu besleyen nehirler beslendiğinden daha fazla su çektiği için göl yavaş yavaş boşalmıştır. Yaklaşık 10.000 yıl önce, gölün çoğu boşaltılmış ve günümüzün Kalahari’si başlamıştır.
Teknik olarak Kalahari bir yarı çöldür, çünkü mevsimlik yağmurlar düzenli olarak ıslanır ve bu da hareketsiz otları ve diğer bitkileri uyandırır. Yine de kurak mevsimleri burasını diğer aşırı çöllere benzemesine neden olur. Adı Kalahari bile susuz bir yer anlamına gelen yerel bir kelimeden türetilmiştir. Sıcaklıklar 110 derecenin üzerine çıkarak kurak havada oluşmaya yetecek kadar güç bulan bulutları uzaklaştırabilir.
Batı Asya Arap Çölü
Suudi Arabistan’ın tamamını ve Mısır’ın bir kısmını kapsayan Arap Çölü, neredeyse bir milyon mil karelik bir alana yayılır ve dünyanın en büyük sürekli kum kütlelerinden birine ev sahipliği yapmaktadır. Sert iklimi ve avcılık, endüstriyel kirlilik, askeri harekât vb insan faaliyetlerinden kaynaklanan zararlar nedeniyle gezegendeki biyolojik olarak en az çeşitliliğe sahip yerlerden biridir. Ancak sadece on binlerce yıl önce Arap Çölü, özellikle de Boş Bölge veya Rub’ al Khali olarak adlandırılan bir kısmı, su aygırı gibi çeşitli hayvan topluluklarını destekleyen çok sayıda sığ göle ev sahipliği yapmıştır.
Mojave Çölü, Batı Kuzey Amerika
Yaklaşık 10.000 yıl önce, son buzul çağının erimesiyle bugün Mojave Çölü olarak bilinen bölge çok daha yağışlı bir yermiş. Geri çekilen buzullar tarafından beslenen ve daha yağışlı hava koşulları tarafından sürdürülen göller ve akarsular ile çevriliymiş. Bugün, Güney Kaliforniya’nın çoğunu ve Nevada, Utah ve Arizona’nın bazı kısımlarını kavrulmuş, çatlamış bir manzara kaplamaktadır. Mojave Çölü, sadece 47.877 mil kare, dünyanın en büyük çöllerine kıyasla küçük bir yerdir. Yılın zamanına bağlı olarak sıcak veya soğuk olabilir, ayrıca sıcaklıklar sıfırdan 130 dereceye kadar değişir.
Antarktika
Antarktika’nın yılda altı inçten az yağış alan bir çöl olduğunu unutmak bazen kolaydır. Yılın yarısında karanlıkla kaplı soğuk ve ürkütücü bir çöldür, fakat burası bir zamanlar yeşil ve biyolojik olarak yoğun bir araziydi. 1986 yılında araştırmacılar, yaklaşık 3 milyon yıl öncesine dayanan ılıman bir yağmur ormanının kanıtlarını bulmuşlardır. Daha da geriye gidildiğinde kıtasal sürüklenme gibi yavaş yavaş Güney Kutbu’na doğru kaymaktadır.
Kaynakça:
https://www.googleadservices.com/pagead/aclk?sa=L&ai=DChcSEwjAn6-Y6snzAhUI7-
https://www.carbonbrief.org/explainer-desertification-and-the-role-of-climate-
https://www.jstor.org/stable/41145901
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu