Cüce marmoset olarak bilinen Callithrix pygmaea, Bolivya, Brezilya, Kolombiya, Ekvador ve Peru’ya özgü bir Yeni Dünya maymun türüdür. Menzili güney Kolombiya ve güneydoğu Peru’nun And dağlarının eteklerinde uzanır ve doğuya doğru kuzey Bolivya üzerinden ve Brezilya’nın Amazon Havzası’na ulaşır. Takson iki alt türe ayrılır: Callithrix pygmaea niveiventris ve pygmaea pygmaea. Doğu cüce marmosetleri, C. s. niveiventris , Rio Solimões, Rio Purus, Rio Madeira ve Andes tarafından sınırlandırılmıştır. Batı cüce marmosetleri (C. p. pygmaea) Rio Solimões ve Rio Caquetá arasında bulunur.
Pigme marmosetler, daha düşük kotlarda çok katmanlı nehir kenarı ormanlarında gelişir. Genellikle ormanın üst katmanlarından ziyade alt katmanın dikey bölgelerinde yaşarlar. Hem orman tabanından hem de yerden yaklaşık 18 m’den daha yüksek yüksekliklerden kaçınırlar. İkincil ormanlarda yaşayan cüce marmosetler de gözlenmiştir.
Pigme marmosetler, ortalama vücut uzunluğu 13cm olan en küçük maymunlardır. Bir kat devetüyü ve gri kürk, baş ve sırtta sarı, yeşil ve/veya siyah renklerle işaretlenir. Bebeklerin başlangıçta gri kafaları sarı paltoları vardır, ancak yetişkin paternini yaşamın ilk ayında sergilerler. Pigme marmosetler cinsel olarak dimorfik olarak kabul edilmese de, dişiler erkeklerden biraz daha ağır olabilir. Yüz ve boyun çevresinde daha uzun saçlar C. pygmaea’ya neden olur. Aslan benzeri bir yele görünümüne sahiptir. Arka bacakları ön ayaklarından daha uzundur ve parmaklarında tegula olarak bilinen pençeleri vardır. Halüsler, toynaklı olarak bilinen düz tırnaklara sahip oldukları için bir istisnadır. Tipik olarak siyah bantlarla işaretlenmiş ortalama yetişkin kuyruğunun uzunluğu yaklaşık 20 cm’dir. Pigme marmoset kesici dişleri uzun ve keskindir, muhtemelen diş eti ve özsuyu diyetlerine uyum sağlar. Benzer doğu ve batı alt türlerini ayırt etmek zordur, ancak bazen farklı ventral saç rengi sergilerler.
Bir yaşındaki Pigme Marmoset’in ortalama kütlesi 124gr (4,37oz)dir. Ortalama uzunluğu 13cm, ortalama bazal metabolizma hızı 0,599 Watt dır.
C. pygmaea grupları genellikle 2 ila 6 bireyden oluşur, genellikle yavrularıyla birlikte yetişkin bir erkek ve dişi olarak yaşarlar. Pigme marmosetler genellikle tek eşli olarak kabul edilir; baskın erkeklerin, üreme dişilerine özel erişimi agresif bir şekilde sürdürdüğü bile gözlemlenmiştir. Bununla birlikte, çok erkekli gruplarda poliandri gözlemlenmiştir. Dişiler gözle görülür yumurtlama belirtileri göstermezler, ancak vahşi cüce marmoset çalışmaları, dişilerin üreme durumlarını koku alma ipuçları ve/veya davranışlar yoluyla erkeklere iletebileceğini ileri sürmüştür. Pigme marmosetlerde yetişkin erkek sayısı ile yavru sayısı arasında bir ilişki gözlenmemiştir.
Dişi cüce marmosetler 1 ila 3 yavru doğurabilir, ancak çoğu zaman çift yumurta ikizleri doğurur. Doğumdan yaklaşık 3 hafta sonra dişiler, çiftleşmenin gerçekleştiği doğum sonrası kızgınlık dönemine girerler. Yaklaşık 4,5 aylık bir gebelik süresi ile bu sistem, her 5 ila 6 ayda bir baskın erkek ve baskın kadından ortalama olarak bir dizi ikiz üretir. Pigme marmosetlerin bebek bakımı konusunda son derece işbirlikçi bir sistemi vardır ve grup başına sadece bir baskın dişi yavru üretir. Yeni doğan cüce marmosetler yaklaşık 16 g ağırlığındadır. Yaklaşık 3 ay emzirdikten ve bir yıldan bir buçuk yıla kadar cinsel olgunluğa ulaştıktan sonra, 2 yaş civarında yetişkin ağırlıklarına ulaşırlar. Callithrix pygmaea, cinsel bağlamda, kadınlarda genital görünüm ve erkeklerde dil çıkıntısı ve titreşme sergilediği bilinen tek callitrichine’dir .
Bir yaşındaki Pigme Marmoset’in üreme aralığı, doğumdan yaklaşık 3 hafta sonra meydana gelen ve her 5 ila 6 ayda bir yavru üreten dişinin doğum sonrası kızgınlığı sırasıdır. Pigme marmosetlerde üreme bir mevsimle sınırlı görünmemiştir. Ortlalam 1 ila 3 yavru sayısı vardır. Ortalama gebelik süresi 125 gündür. Ortalama sütten kesme yaşı 91 gündür. Cinsel veya üreme olgunluğundaki ortalama yaşı (kadın) 684 gündür. Erkekte 638 gündür.
Pigme marmosetler, çoğu callitrichine gibi ebeveynlik görevlerini paylaşmalarıyla tanınırlar. Babanın, yeni yavruların kardeşlerinin ve hatta akraba olmayan erkek grup üyelerinin yeni doğanları taşıdığı, tımar ettiği ve beslediği gözlemlenmiştir. Hatta yeni yavrunun ilk 24 saatini takiben baba ve kardeşler, belki de ikizlerin anne üzerindeki stresini azaltmak için, zaman geçtikçe yavruların tümünü taşımaktan giderek daha fazla sorumlu olurlar. Altı grup tutsak cüce marmoset ile gözlemlenen bir çalışmada, baba doğumdan sonraki 4 hafta içinde grupların 5’inde taşımanın büyük çoğunluğunu yapmıştır.
Yabani cüce marmosetlerin uzun ömürlülüğüne ilişkin veriler sınırlıdır; ancak yırtıcı kuşlar, küçük kedigiller ve tırmanan yılanlar yaygın yırtıcılardır. Ortak fare tarafından taşınan lenfositik koriomenenjit virüsü (LCMV), 1980’lerden bu yana Kuzey Amerika’da tutsak cüce marmosetler arasında çok sayıda ölümcül callitrichid hepatit (CH) salgınına neden olmuştur.
Pigme marmosetler, tutsaklık halinde ortalama 18.6 yıl ömre sahiptir. Vahşi yaşamda bu ömür 11-12 yıla kadar düşer.
Callithrix pygamaeusarboreal ve günlük bir yaşam tarzına sahiptir. Bireylerin, muhtemelen bir bağlanma biçimi olarak birbirlerini tımarladıkları bilinmektedir. Bu tür uysal ve dostça etkileşimler yaygın olarak gözlemlenirken, cüce marmosetler, 100 dönüme kadar olan bölgeleri işaretlemek için koku bezlerini kullanırlar. Pigme marmosetler, o sırada beslenme kaynaklarına en yakın uyku yerlerini seçerler ve tüm grup üyeleri, gün doğumundan kısa bir süre sonra uyanır ve çıkar. Sosyal aktiviteler, biri uyandıktan sonra, diğeri ise öğleden sonra geç saatlerde dinlenmeye giden uyku alanına giden iki beslenme zirvesi arasında belirgindir. Bolivya’daki yabani cüce marmosetler üzerinde yapılan araştırmalar, beslenirken keskin pençeleriyle dikey katmanlara yapışmayı tercih ettiklerini gösteriyor.
Pigme marmosetler genellikle yaklaşık 0.1 ila 1 hektarlık bir ev aralığı sergilerler.
Pigme marmosetler görsel ipuçları, kokular ve seslendirmeler yoluyla iletişim kurarlar. Yanaklardaki beyaz lekeler ve burundaki dikey şerit görsel iletişimi kolaylaştırır. Pigme marmosetler, 25 ila 100 dönüm arasında değişen alanları işaretlemek için kokular kullanır. İnsan kulağına, cüce marmoset sesleri kuş seslerini andırır ve hatta ultrasonik spektruma bile girebilir. Yüksek sesli, açık ağızlı triller, örneğin saldırgan bir yırtıcı durumunda olduğu gibi alarm sinyali verir. Cüce marmosetlerin birbirlerini tanımasını sağlayan temas çağrıları için gıcırtılı, kapalı ağız trilleri kullanılır. Yumuşak cıvıldama bir boyun eğme işaretidir. Yabani marmosetler üzerinde yapılan çalışmalar, cüce marmosetlerin bulundukları yerin akustiğinin etkilerini uygun şekilde seslendirdiğini ileri sürmüştür.
Callithrix pygmaea, öncelikle sakız yiyen veya eksüdatif bir hayvandır. Çoğunlukla ağaçlardan gelen sakız, özsu, reçine ve diğer salgılarla beslenir. Özel uzun alt kesici dişler, bireylerin ağaçlara neredeyse 
mükemmel dairesel bir delik açmasına olanak tanır. Çoğu grup, herhangi bir ağaçta cüce marmosetlerin oluşturduğu en eski deliklerin en altta olduğu göründüğünden, tipik bir beslenme düzeni sergiler. Daha sonra ağaçta yukarı doğru hareket ederler ve ağaç artık tatmin edici eksüdalar vermeyene kadar daha fazla delik oluştururlar. Grup daha sonra yeni bir birincil besleme kaynağına taşınır. Bu tür, yalnızca meyveye güvenemeyeceğinden, küçük ev aralığı nedeniyle büyük ölçüde sakızlara dayanır. Yabani cüce marmoset popülasyonlarının gözlemlenmesi, bu eksüdativorların beslenmek için eksüda türlerini rastgele seçmediğini göstermiştir. Sadece kendi ev aralıklarında en yaygın eksüda türlerini seçmezler. Böcekler, özellikle çekirgeler, salgılardan sonra en çok arzu edilen besin kaynağıdır. Pigme marmosetlerin küçük kertenkeleleri, bazı meyveleri, çiçekleri ve örümcekleri de tükettiği bilinmektedir.
Pigme marmosetlerin sarı, yeşil ve kahverengi tüyleri, orman habitatlarında bir kamuflaj aracı sağlar. Pigme marmosetler, potansiyel tehditlere karşı birbirlerini uyarmak için bir iletişim aracı da geliştirmiştir. Bununla birlikte, küçük vücut boyutları, onları yırtıcı kuşlar, küçük kedigiller ve tırmanan yılanlar için potansiyel bir av haline getirir.
Görünüşe göre bu küçük primatların ekosistemlerinde oynadıkları en büyük rol, birincil beslenme mekanizmalarını içeriyor, bu yüzden beslendikleri ağaçların sağlığını etkileyebilirler. Eksüdalarla da beslenen eyer sırtlı ve bıyıklı tamarinler gibi daha büyük, rekabet halindeki kallitrikinler, daha önce açılmış deliklerden yararlanmak için ana üslerinin etrafında merkezlendiği ağaçtan daha küçük cüce marmoset gruplarını yerinden edebilir. Bu tür etkileşimler dışında, C. pygmaea ve diğer primatlar arasındaki temas tipik olarak olaysızdır. Ek olarak, karıncalar cüce marmoset eksüda ağaçlarını istila ederek yer değiştirmeye zorlayabilir. Pigme marmosetler parazit Toxoplasma gondii’ye karşı hassastır. Tutsak gruplarda ölümcül toksoplazmoza yol açtığı bilinmektedir.
Pigme marmosetler evcil hayvan olarak popüler olmuştur ve uluslararası ticaret, 1970’lerin sonlarında CITES Ek I’de yer almalarıyla sonuçlanmıştır. Ancak şimdi Ek II’de listeleniyor. IUCN Kırmızı Listesinde en az endişe duyulan bir türdür. Bazı yerel popülasyonlar habitat kaybından muzdarip olsa da, tür şu anda büyük bir tehditle karşı karşıya değil.
Kaynakça:
BBC
Yazar: Tuncay Bayraktar