İkonoklazm, kültür sanat ve medeniyet eserlerini tahrip etmenin genel adı olan vandalizmin özel bir türü olarak değerlendirilebilir. Terminolojik olarak sözlükte , belli bir zümrenin, bir kültürün yahut dinin ikona ve bu minvaldeki eserlerine yönelik fiziki saldırıları anlamına gelir. Türkçeye ikona kırıcılık olarak çevrilen bu kavram, spesifik olarak Bizans tarihinde 726-730 yıllarında ortaya çıkan tasvire dayalı sanat eserlerine yönelik dini ve politik tandanslı yönelimi ifade eder. İkonaların tam tarifini yapmak gerekirse Hıristiyanlıkta fevkalade büyük yeri olan İsa, Meryem, Vaftizci Yahya ve azizlerin tahta, metal, fildişi, vb. üstüne mozaikler fresk veya değişik tekniklerle yapılan ve Ortodokslar arasında yaygın olan taşınabilir kutsal resimleridir. Genel olarak ikonaların, dinin ruhuna ve genel felsefesine zarar verdiğini iddia ederek ikonalara karşı çıkan kimselere “ikonoklast” denirken bunun antisi olarak ikonaların dinin uhreviyetini ve ulviyetini arttırdığını savunanlara da” ikonodül” denilir. İkonoklazma, etimolojik olarak analiz edildiğinde terim, Yunanca “eikon” yani “imge” kelimesinden türeyen ikon ve yine Yunanca “klao”, yani “kırmak, yok etmek” sözcüklerinin bir araya getirilmesinden oluşur.
Özel olarak Bizans ve Ortodoks Hıristiyanlık tarihinde bir kesiti oluşturan İkonoklazm hareketi aslında daha eski ve yaygın bir dinsel anlayışın ürünü olarak yer almıştır. Kimi araştırmacılar bu anlayışın İslam ve Yahudi toplumundaki tasviri günah sayan anlayışlara bağlamaktadır. İslamiyetin ortaya çıkmasından sonra tekrar paganist , putperest İslam öncesi adetlere dönülmesini engellemek ve bu adetlerin İslamiyete eklemlenerek devam etmesinin önüne geçmek için kesin bir yasaklama getirilmiştir fakat zaman içinde bu yasağın Hz. Peygamber hariç tutularak özellikle hayvan ve değişik doğa tasvirleri yapılmaya devam etmiştir. İkona kırıcılığın en sağlam dini dayanağı On Emir’in ikinci maddesi olmuştur. Bu maddede insan veya hayvan ayırt etmeksizin tasvir çizimini ve heykel yapımını açıkça yasaklanmıştır.
İkonoklazm, çoğunlukla dinsel iç tartışma ve ayrışmaların ürünü olsa da bir bütün olarak yaşandığı toplumun sosyal, tarihi, dinsel, politik ve kültürel değer ve ölçülerindeki değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Söz gelimi Bizans’ta 726-730 yıllarında ortaya çıkarak ilk ve en acımasız bir şekilde ikon düşmanlığına dönüşen İkonoklazmın mimarı III.Leon’un bu hareketi başlatırken her türlü tasvirin yasak olduğu Müslüman ve Yahudi toplumuna dayanışma mesajı vermek istediği değerlendirir tarih uzmanlarınca. III. Leon, Hırıstiyanlık inancını Eski Yunan putperestliğinden kurtararak sade ve en temiz haline dönüştürme saikiyle haraket ederken dönemin zihniyet dünyasının da bu haraketin doğmasında payı büyüktür. İkonoklazm haraketini başlatan III. Leon, bu işe ilk olarak İstanbul’daki İmparatorluk sarayının ana girişini süsleyen ve bu mekana girenlere huşu veren Khalke’nin tunç kapıları üstünde duran büyük altın İsa İkonasını parçalayarak başlamıştır.III. Leon, Bizans tarihindeki kudretli ve otoriter yönetim anlayışıyla büyük başarılara imza atarken İkonoklazm hareketine öncülük ettiği için tarihte silik ve sanat düşmanı bir isim olarak kayıtlara geçmiştir.
Her ne kadar Bizans tarihinde 8. Yüzyıldan 9. Yüzyıla kadar devam eden bir akım olarak öne çıksa da İkonoklazmın bundan çok daha önce de Antakya ve Urfa’daki ikonaların tahribinde rol oynadığı kaydedilmektedir.
İkonoklazma modern zamanlarda da etki ve anlayışını değiştirerek zarlık ve zihniyetini devam ettirmektedir.Savaşların nitelik değiştirerek farklı formatlarda kültür ve iletişim kanalları üzerinden hayat geçirilmesiyle imgenin ve değişik sanatsal tasvirlerin politik nedenlerle hedef haline geldiğini görmekteyiz.Değişik ideolojilerle kültür ve kimlik savaşının doğal sonucu olarak iktidarlar veya fanatik sempatizanları sanatsal ikonları hedef haline getirmişlerdir. İkonoklazm örneği sayılabilecek en taze vak’alardan biri de Afganistan’daki Bamyan Budaları’nın havaya uçurulması ile Irak-Şam İslam Devleti’nin işgal ettiği topraklardaki antik tasvir ve heykelleri yok etmesidir.
İkonoklazma ne herhangi bir devletin ne de inancın bir parçasıdır. Sadece politik, sosyal, mezhepsel, ekonomik çıkar ve fikir tartışmalarının doğurduğu planlı bir saldırı hareketedir. Tarihin değişik dönemlerinde ve değişik coğrafyalarda ortaya çıkarak özellikle görsel sanat zenginliğine ciddi zararlar vermiştir.
Kaynakça:
doguvebatisanati.blogspot.com.tr/2015/03/ikonoklazma.html
dusunbil.com/bizansin-sanat-yikimi-ikonoklast-donem
tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0konoklazm
Yazar:Erdal Uğur