Kuruluş Kararı
İşletme kurmak, bir alanda yatırım yapmak demektir. Yatırımın verimi kuruluş kararı tutarlılığına bağlıdır. Küçük ve orta boyutlu işletmelerde kuruluş çabası büyük ölçekli işletmelerden daha kolaydır. Kuruluşta, girişimci tecrübesi, sezgisi, kestirimi ve girişkenliği öne sürülür. Çok ayrıntılı yapılmayan araştırmalarla, işletme kurulabilir ve başarılı olunabilir. Ancak büyük işletmelerde kuruluş çalışmaları çok ayrıntılı inceleme ve araştırma gerektirir.
Kuruluş Karar Süreci:
Yatırım Düşüncesi: İşletme kurma öncesi, belli bir alanda ve çapta üretim fikri gereklidir. Pazarda talep artışı, işletme büyüme eğilimi, maliyet minimizasyonu, yeni üretime giriş, teknoloji yenilikleri gibi etkenler de, yeni yatırım fikrine giriş nedeni olabilir. Ülke ekonomik yapısı, pazar durumu, rekabet durumu, sış satım ve dış alım imkanları, teknoloji, doğal kaynak gibi etkenler ise bu fikrin biçimini etkiler.
Yapılabilirlik Araştırmaları: Kesin yatırım kararı öncesi, girişimcinin düşündüğü yatırıma ilişkin ekonomik, teknolojik ve finansal sorunlar ve kuruluş yeri sorunlarının çözümü için gereken tüm bilgilerin sistemli toplanmasıdır. Yapılabilirlik araştırmalarının metin içinde toplanmasına ise yapılabilirlik projesi denir.
Yapılabilirlik projesinde, çeşitli araştırmalar yapılarak proje bütünlüğü sağlanır. Bu araştırmaları açıklayalım:
1-Ekonomik Araştırmalar: Kurulacak işletmenin ekonomik yönden verimlilik ve ussallık durumunun araştırılmasıdır. Üretilecek mal veya hizmete talep ve pazar payı belirlenir.
2-Teknik Araştırmalar: İşletmelerin seçecekleri teknolojinin belirlenme temelidir. Üretim aşamalarının tanımlanması, üretim teknolojisi seçimi, makine seçimi ve yerleşimi, bakım-onarım imkanları araştırması gibi araştırmaları kapsar.
3-Finansal Araştırmalar: İşletmenin değişmez değer yatırım maliyetleri ve döner sermaye belirleme, gelir-gider tespitleri, finansman kaynakları belirleme, işletme karlılığı tespiti ve ilgili değerlendirmeleri kapsamaktadır.
4-Yasal Araştırmalar: Sermaye gereksinimi, mali sorumluluk sınırlama, vergilendirme farklılığı, kredi imkanları, kuruluş giderleri, işletme yapısı zorunluluğu gibi etkenlerin değerlendirilmesidir.
5-Örgütsel Araştırmalar: İş analizi, iş bölümü ve uzmanlaşma, yetki ve sorumluluk dağılımı, iletişim kanalları, personel alımı ve örgüt şeması çalışmalarıdır.
Yapılabilirlik Projesi (Ön Proje): Yapılabilirlik araştırmalarına göre ön proje hazırlanır. Bu bir ön incelemedir ve yatırımın gerçekleştirilme ihtimalini belirlemeye yarar. Yatırım fikri incelenerek yeterliliği tespit edilirse, kesin proje hazırlamada ön proje verileri kullanılır. Ön proje çalışmaları genellikle yalındır. Ancak, bazen kesin projeymiş gibi çalışılır.
Değerlendirme ve Yatırıma Karar: Projenin tüm bilgilerini ayrıntılı içeren yapılabilirlik raporu, yatırım değerlendirmenin önemli göstergesidir. Bu bilgiler doğrultusunda değerlendirme sonucu, yatırıma karar verilir.
Bir yatırıma temel ön projelerin değerlendirilmesinin ana ölçütü karlılıktır. Dolayısıyla işletme kurma kararı verilirken karlılık oranları incelenir. Karlılık hesabı, işletmenin ömür boyu net geliri ve amortismanların, kuruluşun değişmez giderlerini aşması kabul edilir. Kazanılacak net gelirlerin mevcut değeri bulunarak, kuruluş giderleriyle karşılaştırılır.
Girişimci yönünden kullanılabilecek diğer değerlendirme ölçütleri ise; borç ödeme yeteneği, döviz etkisi, katma değer ölçütü, sermaye-hasıla oranı, sermaye yoğunluğu, emek verimliliği değerlendirmelerdir.
Kesin Proje: Proje kabul ardından kesin projeye çevrilir. Bu aşamada proje somutlaştırılır ve ayrıntıları belirlenir.
Kesin proje, işletme kapasitesi, büyüklüğü, hukuki yapısı, yapılacak harcamalar, alınacak donanımlar ve maliyetleri gibi bilgileri içerir. Kesin proje hazırlamanın en büyük yardımcısı ön projedir.
Yatırım: Bu aşamada, proje için gereken tüm somut çalışmalar bitirilir ve işleyişe hazırlanılır.
Arsa satın alma, yapım, donanım kurma, makine ve araç-gereç satın alma ve montaj çalışmaları yapılır. Proje ve mühendislik tasarımları, görüşme ve sözleşmeler ve eğitim çalışmaları bu aşamada gerçekleşir.
Temel sorunlar, projenin planlanan sürede bitirilmesi ve maliyetlerin hesaplanan seviyede tutulmasıdır. Bu nedenle, çalışmaların zaman çizelgesi doğrultusunda yapılması, harcamaların projeye uygunluğunu izleme ve kontrol gereklidir. Gerektiğinde projede değişiklikler için değerlendirmeler yapılarak, yatırım kararının dayandırılacağı raporlar hazırlanır.
Yatırım aşaması, çok büyük değişmez giderler gerektirir.
Üretime Geçiş: Yatırım aşaması ardından deneme üretimine geçilir. Bu son aşamadır. Bu sırada, planlı nicelik, nitelik ve maliyetler kontrol edilir. Varsa aradaki farklar giderilmeye çalışılır. Ardından, planlı uygun çalışma yapılarak kesin üretime geçilir. Yatırım süreci burada tamamdır.
Kuruluş Yeri Belirleme
Kuruluş yeri sorunu, işletmelerin kuruluş, büyüme, pazar değişimi, arz kaynakları değişimi gibi durumlarda çıkar. İşletmenin şubeler veya ek bürolar açması, çevre genişletmesi durumlarında da kuruluş yeri kararları alınır.
Kuruluş yeri, işletmelerin amaçlarına ulaşması için koşullar sağlamalıdır. Kuruluş yeri seçiminde evvela üretilen malların maliyetlerinin çeşitli kuruluş yeri etmenleriyle indirilmesine çalışılır. İşletme giderlerinin minimum ve gelirlerinin maksimum olduğu yer seçilir.
Aşamalar
1- Bir ülke sınırları içinde bölge seçimi
2-Seçilen bölgede bir nokta seçme
3-Seçilen noktadan arsa satın alarak işletme kurulup gerekli üretim araçları sağlanır ve iç yerleşim düzeni kurulur.
Kuruluş Yeri Etkenleri:
Kuruluş yeri etkenlerini tespit ederken işletmenin çalışma alanı esas alınır. Ne işletmesi olduğuna göre etkenler değişir.
Hammadde: İşletmeler mal üretmek için girdi maddeleri kullanırlar. Girdilerin bir kısmı, üretilecek malın önemli bir kısmıdır, dğer bölümü ise mal içine doğrudan veya dolaylı katılır. Malın önemli bölümünün oluşmasını sağlayan girdiler hammadde, diğer girdiler ise yardımcı madde veya malzemedir.
Kuruluş yeri seçiminde en etkili etkenlerden biri hammadde ve yardımcı madde sağlamadır. Hammadde, fiziksel ve kimyasal nitelikler yönünden çağdaş ve geçerli işletme yönetimi imkanı sağlamalıdır, süreklilik ve güvenilirlik sağlanmalıdır, elverişli fiyat ve iyi ulaştırılabilir olmalıdır.
Hammaddelerin çabuk bozulmaları nedeniyle, tarım ürünleri kullanan işletmeler bu ürünlerin yetiştirildiği yerlere kurulur.
Hammaddelerin gerekli nitelikleri taşıması koşuluyla, sürekli ve güvenilir sağlanabileceği yer seçilmelidir. Aşırı rekabet tehlikeli veya güvenilir hammadde bulunamayan durumlarda, hammadde kaynağı edinmeye çalışılır. Bu nitelikler dışında, hammadde ve yardımcı maddelerin satın alma bedelinin veya kendi hammaddesini üreten işletmelerin üretim maliyetleri rekabet sağlayıcı seviyeyi aşmamalıdır.
Ulaştırma: Üretim aşamalarında önemlidir. Kullanılacak girdilerin, istenen nicelikte, nitelikte, zamanda ve yerde bulunması, fiyat ve ödeme koşullarının uygunluğu ulaşım imkanlarıyla bağlantılıdır.
Kuruluş yeri seçiminde, yerin doğal yapısı ve yaşam koşulları dikkate alınır. Ancak bunlar her an yeterli değildir. Kuruluş yerinin, rakiplerin kuruluş yerine göre ulaşım yönünden daha olumlu olması önemlidir. Olumsuz ulaşım koşulları, yüksek maliyetler gerektirir ve rekabeti zorlaştırır.
Eski büyük kentlerin çoğu su yolları çevresine kurulmuştur. Çünkü, su taşımacılığı büyük hacimli, küçük değerli yük taşımada en ucuz yoldur. Ulaştırma etkeni, maliyetleri, hız ve belli bölgelerdeki özel taşıma imkanları seçimine bağlıdır.
Taşıma maliyeti, seçilen yol türü, kullanılan araç ve uzaklığa bağlıdır. Malzeme taşıma maliyeti genellikle uzaklık arttıkça azalır.
Beş temel yol kullanılır. Demiryolu, karayolu, denizyolu, havayolu ve boru hattı. Günümüzde hızlı ve yoğun ulaşımın önemi, karayolu, demiryolu ve havayolu taşımacılığına ağırlık vermeyi gerektirmiştir. Ürünleri özel taşıma imkanları gerektiren işletmeler, bu imkanlara yakın yerlere kurulurlar.
Malların tüketim bölgelerine taşınması, orta ve küçük işletmeler için çok önemlidir. Aradan aracıları çıkarmak için, tüketim malı üretim işletmeleri, kent içi veya yakın çevrelerine kurulurlar.
Pazara Yakınlık: Yoğun nüfuslu yerler, çok sayıda işletmeyi çekmektedir. Çünkü, aracılar düşük maliyetle işletmeye ulaşabilmektedir. İşletme sayısı, nüfus artışı ve pazar büyümesine bağlı artmaktadır. Yoğun nüfuslu kentlerde işletmeler de yoğundur. Nüfus azalması ise işletme sayısını azaltmaktadır.
Pazara yakınlık, taşınması zor ve pahalı ürünler üreten işletmeler için çok daha önemlidir. Hammaddeden mala dönüşene kadar değeri çok yükselen malların üreticilerinin hammaddeye yakın veya tüketim alanlarında kurulmaları uygundur.
Bakım-onarım gibi yoğun satış sonrası hizmet gerektiren ürünlerin üreticileri pazara çok yakın kurulmalı veya servis imkanı sağlanmalıdır. Satış sonrası hizmet veren işletmeler daima pazara en yakın yerlere kurulur. Bazı işletmeler, ulusal pazara yayılmak üzere mallar üretirler. Bu işletmeler, ürünlerinin tüm ülkeye en ekonomik dağıtılabileceği yerlere kurulur. Dar pazar alanında çalışan ve çevresel gereksinimleri karşılanmış küçük işletmeler, tüketim alanlarına yakın veya tüketim alanı içine kurulurlar. Büyük işletmelere madde ve malzeme sunan işletmeler ise ilişkili büyük işletmelerin yakınlarına kurulurlar.
İşgücü: İşletme kurup işletmek için gereken unsurların başındadır. Mekanizasyon ve otomasyonla azaltılabilir. Ancak, tamamen kaldırılamaz. İşgücü, hayati derece önemli ve pahalı üretim elemanıdır. İşletme yerleşimi, becerili, eğitimli ve işletme amaçlarına uygun işgücü sunulmasına bağlıdır. İşgücü büyüklüğü, beceri, ücret seviyesi, sendikalaşma derecesi ve personel tutumları kuruluş yeri seçimini çok etkilemektedir. Yerinde kuruluş yeri kararı, işletmeye gereken işgücünün kat kat fazlasının bulunacağı bir yer için verilir. Sınırlı işgücüne karşın, yoğun işgücü isteniyorsa, işletmeler arasında yoğun işgücü rekabeti gerçekleşir. Hızlı işgücü değişimi ve yüksek işgücü maliyetiyle karşı karşıya kalınır. Nitelikli işgücü, büyük yerleşim merkezlerine yakın işletmelere daha kolay, az nüfuslu yerlerdeki işletmelere daha zor sağlanır. Maliyet giderlerinde işçilik payı çok yüksekse, düşük işçilik maliyetli bölgeler seçilir. Küçük kentlerde hayat ucuzluğu ücret seviyesini de düşürmektedir. İşçilerin üretim maliyetlerinde payı işletmeye göre değişkenlik göstermektedir. Mekanizasyon ve otomasyon derecesi, kapasite ve kullanımı, nitelikli işçi oranı çevredeki ortalama işçi ücretleri, ürünlerin maliyetlerini etkilemektedir.
Enerji ve Yakıt: Enerji imkanları, maliyetler ve enerji sürekliliği kuruluş yeri kararında etkilidir. Enerji gereksinimi sektöre göre değişkenlik gösterir. Mesela; elektrik, bazı sektörlerde daha az, bazı sektörlerde daha fazla tüketilir. Bazı sektörlerde yer seçiminde en önemli etken enerji imkanları ve enerji fiyatıdır. Ana maliyeti yakıt olan sektörlerde, ucuz yakıt kaynakları işletme yer seçim kararlarını etkilemektedir.
Su: Gereksinimi sektöre göre değişmektedir. Bazı sektörlerde yer seçimini en çok su sağlanması etkiler. Susuz hiçbir işletme işleyemez.
Kullanılacak su nicelik ve niteliklerinin önemi işletme yeri seçiminde gitgide daha fazla önem kazanmaktadır.
Doğal Koşullar: İklim, personel sağlığı, çalışma yeteneği ve üretkenliği etkilemekte, ısı, nem ve bunların değişimleri işletmedeki çalışmaları etkilemektedir. Aşırı sıcak veya soğuk çalışma verimini düşürür. Uygun koşulları sağlamak için de gider harcamak gerekir. Ilımlı hava isteyen işletmeler açık havaya kurulabilirler. İklim, üretilen ürünlerin kalitesini de etkiler. İşletme verimi artışının iklim koşullarına bağlılığı işletme yeri seçiminde dikkate alınır. Günümüzde iklim, yerleşim yönünden artık daha az önemsenmektedir. Endüstri personelleri için önemsenirken, endüstri için önemsenmez olmuştur.
Diğer bir doğal etken ise deprem riskidir. Deprem kuşakları ve çevrelerine yapılacak işletme binaları deprem koşullarına uymalı ve gereken maliyetlere katlanılmalıdır. Mecbur kalmadıkça deprem kuşaklarına işletme kurulmaz.
Atıklar: Zararlı atıklı işletmeler, yerleşim alanı dışına bile kurulsalar, zamanla çevreye zarar verebilirler. İşletme nereye kurulursa kurulsun, atıklara karşı mutlaka tedbirler alınmalıdır. Sağlık kanunları, belediye uygulamaları ve kent planları çeşitli sektörlerde nerelere nasıl işletme kurulacağına ilişkin kurallar koyarlar. Atıklar zararsız hale getirilerek atılmalıdır.
Özendirme Önlemleri: Devlet, belirli bölgelere işletme kurmaya teşvik veya zorlaştırma amaçlı önlemler alır. Halk çıkarlarını korumak, çevre bozulmasını engellemek, endüstri ve ticareti yerine göre geliştirme veya sınırlama bu önlemlerle gerçekleşir.
Enerji, ulaştırma ve haberleşme altyapı yatırımları, özel kesime vergi avantajı, yatırım indirimi, gümrük indirimi, özendirme kredisi, vergi iadesi gibi önlemler uygulanmaktadır. Yurt dışına özel işletmeler kurulması için de gayret edilmektedir.
İşletmelerin düzenli ve planlı bir araya getirildiği bölgelere organize sanayi bölgeleri denir. Bunlar, büyük yerleşim merkezi çevrelerine kurulurlar. Bunların kurulması da orta ve büyük ölçekli işletmeler için özendirme önlemidir.
İşletmelerin alt yapılarını tek başlarına kurmaları giderleri arttırır. Bazı bölgelerde yol, su, elektrik, kanalizasyon, posta, sağlık, eğitim, bakım-onarım, ar-ge gibi çeşitli altyapı ve temel hizmetler önceden hazırsa işletme kuruluş maliyeti düşer.
Orta ve küçük işletmeler için ise kentlere yakın yerlere küçük sanayi siteleri kurulur. Küçük sanayi sitelerinin alt yapı sorunları çözülmüş, ekonomik yönden uygun hale getirilmiştir.
Diğer Etkenler: Yerel yönetimlerin koyduğu vergi, resim ve harçlar, bazı ülkelerde işletme kuruluşunu etkilemektedir. Dolayısıyla işletme kuruluş maliyeti, işletmeleri belirli yörelere çeker veya uzaklaştırır.
Kültürel koşullar, kuruluş yeri seçiminin ikincil etkenlerinden biridir. Personel ve ailelerinin gereksinimlerini karşılayıcı işletmeler kurulur.
İşletmelerin, çeşitli sektörlerin toplandığı bölgelere kurulması da çeşitli avantajlar sağlamaktadır. Nitelikli personel edinme, finansal imkanlardan yararlanma, bakım-onarım, yedek parça gibi hizmetlerden yararlanmada etkilidir.
Kaynakça:
Anadolu Üniversitesi – Genel İşletme – Haziran 2008
Yazar:Halil İbrahim Arik