Kırlangıçkuyruk Kelebekleri

Papilinoid kelebekleri, genelde geniştir ve dünyadaki en iyi kelebek olan Kraliçe Aleksandranın kuşkanatlısı, Yeni Gire’de yaşayan “Ornithoptera alexandrea” türünü barındırır. Dişilerin 28 cm’den daha fazla kanat genişliği olabilir.

Yaygın Adı: Kırlangıçkuyruk kelebekleri(apollolar,kılıçkuyruklar,kuşkanatlılar)

Takım: Lepidoptera

Tür Sayısı: 550 civarında

Kanat Genişliği: 3-28 cm arasında

Fiziksel Özellikleri: Genelde geniş kelebeklerdir(dünyanın en geniş kelebeği bu gruptadır) ve arka kanatlarında kuyruk bulunur; sıklıkla siyah-sarı veya siyah-yeşil, bazen de kırmızı veya mavi benekler içerecek şekilde sadece iki renkten oluşurlar; tırtıllar genelde Y şekilli savunma osmeteriumlarına sahiptir.

Alışkınlıkları: Yetişkinler çiçeklerden veya tuzlu zeminlerden büyük kümeler oluşturarak beslenirlerken tırtıllar tek başlarına beslenir.

Yaşam Çizgisi: Birçok türün erkek ve dişisi birbirne çok benzer; kur yapma sırasında birçok erkek androkonial pullarındaki feromonları kullanır; yumurtalar küreseldir ve tek tek bırakılır; tırtılların çıkıntıları geneldetopuzlu ve derileri düzgündür; pupaları ipekten bir kemerle ters şekilde asılı durur.

Beslenme Tarzı: Yetişkinler çiçekler, nemli toprak ve gübreden beslenirler; tırtıllar birçok bitki familyasına ait yaprakları yer.

Yaşam Alanı: En sık tropikal yağmur ormanları olsa da bataklıklar, parklar ve bahçeler gibi ılıman bölgeler de yaşam alanları arasında yer alır; bazı türleri sadece dağların zirvesinde veya kuzeyin açık tundralarında yaşar.

Yeryüzünde Dağılımı: Tüm dünyada, Alaska’nın kuzeyinde bile yaşamaktadır.

Kraliçe Aleksandra’nın kuşkanatlısı, Ornithoptera alexandrae. Yeni Gine’nin güneydoğusunda bulunur ve adada koruma altındaki yedi kelebek türünden biridir. Kanat açıklığı 17-28 cm’dir.

Yeni Gine ve Endonezya gibi tropikal adalardaki bazı kuşkanatlı kelebeklerin erkekleri, tüm kelebekler içinde en gösterişli olanlarıdır. En seçkin türleri mükemmel işaretlenmemiş numuneler halinde pazara sunabilmek için yetiştiren özel kelebek çiftlikleri ve koleksiyonerler tarafından yüksek fiyatlar biçilmektedir. Bu, kalan yaban popülasyonun üzerindeki toplama baskısının kalkmasına yardımcı olur.

Diğer gerçek kırlangıç-kuyruklarla ortak olarak kuşkanatlılar, Papilioniadae’ye özgü bir şekilde çiçeklerden beslenirken sürekli kanat çırparlar. Bu hareketin amacı bilinmemektedir. İleri sürülen, kelebeğin bunu, ağırlığını taşıyamayacak kadar dayanıksız görünen çiçeğe destek olmak için yaptığıdır, hatta bazı türler idrar döngüsü için yere konduklarında ayrıca kanatlarını titreştirmektedir. Uçuş esnasında bir çok tür saniyede yalnızca bir kaç kez kanat çırparken bazı tropikal çatalkuyruklar tüm kelebekler en akrobatik ve hızlı uçanlarıdır.

Üç Alt Familya
Papilioniadae familyası her biri farklı dış görünüş ve alışkanlıklara sahip olan üç alt familyaya ayrılır. Sadece Güney Meksika’da yaşayan Baronia brevicornis türlerinin bulunduğu “ilkel” Baroniinae en küçük alt familyadır. Larvanın baş ve vücudundaki çatallı tüyleri nadirken yetişkinlerin kanatlarındaki damar düzenlemeleri kendine özgüdür. En büyük alt familya, en geniş dağılıma da sahip olan (türlerin büyük bir çoğunluğu tropikal olsa da) Papionimaedir. En tanıdık ve “tipik” çatalkuyruklar olan ve Kuzey Amerika ve Avrupa’da Papilio olarak bilinen “gerçek” çatalkuyruklara sahiptir. Kuzey Amerika türünün büyük bir kısmı güneyde bulunsa da bir tür – Artemisia kırlangıçkuyruğu, Papilio machao,- Kuzey Alaska’ya kadar yayılmıştır. Hem Kuzey Amerika hem de Avrupa’da bulunan tek çatalkuyruk olması (ve az sayıda kelebeklerden biri) oldukça nadirdir. Afrika turunçgil çatalkuyrukları, P. demodocus gıibi bazı türlerde üç İle 12 (veya daha fazla) arasındaki birey ortak tünek kullanırlar. Birçoğu her gece aynı noktaya geri dönmektedir.
Çaylak çatalkuyruklar olarak adlandırılan Eurytides ve Graphium’da arka kanat kuyrukları (olduğu durumlarda) Papilio”ya göre daha uzun ve daha sivri uçludur. Graphium Afrika ve Asya da kııllıç kuyruklular olarak bilinir.
Pamasumae alt familyası yaklaşık 50 türüyle, esasen kuzeyin ılıman bölgelerindeki soğuk kısımlarda bulunuyor olması alışılmadık bir durumdur. Bir çok tür kar sınırına kadar olan dağlık bölgelerle sınırlıysa da Kuzey Amerika’da rastlanan türlerin üçte ikisine aynı zamanda Alaska tundralarının uzak kuzeyinde de rastlanmaktadır. Feston denilen daha renkli türlerini küçük bir kesimi Akdeniz’in çevresi gibi daha sıcak bölgelerde bulunur. Yüksek dağ ve tundraya özgü türlerin çoğu beyaz, bir veya iki kırmızı göz beneklidir ve apollo olarak adlandırılırlar.

Artemisia kırlangıçkuyruğu, Papilio machao, Fransa’da görülür ve Atlantik’in İki tarafında da olması alışılmadık bir durumdur. Çatalkuyrukların Papilio türlerine has, oldukça fasa bir kuyruğa sahiptir.

Yumurtalar, Larvalar Ve Pupalar

Bir çok türde yumurtalar aşağı yukarı küresel ve genellikle uçuk yeşildir ve yüzeyinde herhangi bir oyma gözlenmez. Bazı türlerde yumurta, yumurta kabuğuyla birlikte yumurtadan çıkan tırtıl tarafından yenebilen mumsu bir maddeyle kaplıdır. Böyle yumurtalar genellikle konak bitkiden uzağa veya tırtılın iştahını açmayacak minik bir fidenin üstüne bırakılır. Bu yüzden tırtıl uygun bir yiyecek kaynağı arayışı sırasında yakıt olarak kullanacağı ilave yumurta kabuğu yemeğine ihtiyaç duyacaktır. Çoğu türde yenecek bitkinin üzerine ayrı ayrı yumurtlarlar. Asma çatalkuyrukları kümeler halinde yumurtlayan bir çok türden birisidir ve genç tırtıllar tek bir yaprağın kenarı boyunca fiyakalı takımlarda omuz omuza beslenirler. Teksas’tan Brezilya’ya kadar bulunabilen kırmızı benekli çatalkuyrukları Papilio anchisiades, sarı yumurtalarını 40’a varan kümeler halinde yumurtlamaktadır. Tırtıllar her zaman birbirlerine yakın dururlar ve yemeği de deri değiştirmeyi de birlikte yaparlar. Gün boyunca konak ağacın kabuklarında sıkıca paketlenmiş yoğun gruplar oluştururlar. Yiyecek bitkiler değişir ama bazı türler ekili bitkiler için zararlı olabilmektedir.
Dev kırlangıçkuyruğun tırtılı, Papilio cresphontes, “turuncu köpek” olarak da bilinir ve Birleşik DeVletler’de limon bahçelerinde bir zararlı olabilir. Bazı türlerde tırtıllar açıkta beslenirler; diğerlerinde de bir yaprağı yuvarlayıp ipekle bağlayarak bir sığınak oluştururlar. Pupa arka planıyla uyumlu olarak yeşil veya kahverengi gibi farklı renkler alabilir.

Arizona çölünde yerde sürünen Battus philenor adlı tırtıl “uyarıcı” üniformaları tarafından korunmaktadır.
Eurytides agesilaus, Peru’da olduğu gibi yağmur ormanları içinden geçen ırmak kenarlarında kalabalıklar halinde nemli kumlardan içerken sıkça görülebilir.

Çatalkuyruklarda Taklit
Taklit hem farklı Papilionidae üyelerinin arasında hem de papilionidler arasında ve diğer çeşitli kelebek familyalarının üyelerinde ve hatta çok az da olsa güvelerde meydana gelmektedir. Bazı durumlarda sadece dişiler taklit yapabilirken erkekler normal görünüşlerini korumaktadır. Kuzey Amerika’da asma çatalkuyrukların koyu renkli olanlarının yetişkinleri bir çok kuşun görüş alanının dışında olan bu tür lindera çatalkuyruklarının iki cinsiyeti tarafından ve kaplan çatalkuyruklarının, Papilio glaucus, yalnızca dişileri tarafından taklit edilir. Erkek kaplan çatalkuyrukları her zaman esasen yeşil, işaretleri ise siyahtır ve bazı dişiler de aynı renge sahiptir.

Taklit özelliği olmayan dişiler genelde kötü tadı olan asma çatalkuyruklarının nadir gözüktüğü veya hiç olmadığı Florida gibi bölgelerde bulunurlar. Sarı erkeklere benzeyen dişiler onlara daha çekici gelmekte ve daha sık çiftleşirler. Asma çatalkuyrukları aynı zamanda kırmızı- benekli mor, Limenitis arthemis, (Nymphalidae üyesi) tarafından da taklit edilir. Fakat bu taklit sadece Kuzey Amerika’nın asma çatalkuyruklarının kesin olarak bulunduğu belirli bölgelerinde gerçekleşir. Kuzeye doğru kırmızı benekli mor, farklı renklerdedir ve taklitçi değildir.

 Papilionidae familyasının dişi alaycı kırlangıçkuyruğu (yukarıda) yaygın kaplan kelebeklerine,Danaus chrysippus (Danaidae familyası) bariz bir benzerlik göstermektedir, onun taklit modeli.

Zararsız Kopyacılar

İç ve Güney Afrika’da çok sayıda sığır- kalpli Parides türü, tırtıllar gibi zehirli konak bitkiyle beslenirler, bu da bir çok taklidin ana modelini sağlayan yetişkinlerin sayısını arttırıyor. Battus’ta olduğu gibi yetişkin gövdesi serttir ve belirli renk ve dokudaki kelebeklerden uzak durulması gerektiğini henüz öğrenmemiş acemi kuşların saldırılarına dayanabilir. Bir çok dişi Parides birbirine benzer, siyah ve kırmızı beneklidirler. Erkekler ise kırmızı kadar yeşil beneklerinin de olmasından dolayı daha ayırt edilebilirdir, iki cinsiyetin de arka kanat kuyrukları olmayabilir. Dişiler nahoş olsa da birbirlerinin Müllerian taklididir. Daha geniş (kapsamlı Batesian taklitler – zararsız türlerin uyarı renklendirmesini kopyalamasıdır- için çekirdek rol modelleri oluştururlar. Gerçek çatalkuyrukları (Papilio) ve çaylak çatalkuyrukları (Eurytides) gibi türleri içerir. Taklidin en karmaşık ve açıkça hayret verici örnekleri Afrika’lı alaycı çatalkuyruklar, Papilio dardanus’ta meydana gelmektedir. Erkekler uçuk sarı ve siyah işaretlidir, geleneksel bir arka kanat kuyrukları vardır ve taklitçi değildirler. Uygun yenilmez modellerin bulunmadığı Madagaskar’da dişiler erkeklere benzer. Afrika’nın çoğunda yenilmez modeller kalabalıktır, dişiler kuyruktan yoksundur ve Amauris (Danaidae) ve Bematistes (Acraeidae)türlerini de içeren yenilmesi mümkün olmayan çeşitli türlerin taklidini yaparlar. Bazı Graphium türleri kadar Afrika Papilio’sunun diğer çeşitli türleri de yenilmez kelebeklerin bu iki familyasının çeşitli üyelerinin taklidini yaparlar.

Osmeteryum ve Caydırıcılar
Çatalkuyruk tırtılları genelde düzgün bir gövdeye sahiptir. Bir çok türün Y -şeklinde osmeteryum adı verilen savunma organları vardır ve tırtıl dürtüldüğü veya rahatsız edildiği anda aniden kafanın tam arkasından çıkabilir. Osmeteryum bir çok türde kırmızı veya turuncu renktedir ve çıkışına avcıyı caydırma özelliği olduğu düşünülen kötü bir koku (izobütirik asitten dolayı) eşlik eder. Eğer böyleyse, kuşların kararlı bir şekilde caymıyor oluşları oldukça ilginç bir durumdur. Asıl işlevinin karıncaların salgıladığı alarm feromonlarının bir kopyasıyla onları korkutmak olduğu da olası diğer bir teoridir. Görsel etki bile tek başına irkiltici olabilir. Kuzey Amerika lindera çatalkuyrukları, Papilio troilus, gibi bir çok türde tırtıl başının üstünde bir çift belirgin göz benzeri benek taşır bu da ona küçük bir yılan görünümü verir. Bu aldatmaca dile benzeyen osmeterium aniden dışarı çıktığında pekişmiş olur. Çok sayıda türün uyguladığı oldukça farklı bir taktik de kuş dışkısını taklit etmektir. Tırtıllar kendilerini gizlemek için hiçbir girişimde bulunmaz fakat yiyecek olarak kullandıkları bitkinin yaprağı üzerinde tüm gün hareketsiz olarak dururlar, güneş battıktan sonra ise güvendedirler ve beslenmelerine devam edebilirler.

 Amerika tropikal kuşağında en yaygın tür olan kuş dışkısı tırtılı kral çatalkuyruktur, P thoas.
Bir limon yaprağı üzerinde açığa tüneyen Madagaskar Papilio tırtılı nazikçe dürtülmesine bir cevap olarak turuncu osmeteryumunu çıkarır.

Zirvede Kalma
Sinek ve eşek arılarında değişkenlik gösterdiği kadar böceklerde müşterek olan “zirvede kalma” olarak tarif edilen, göze çarpan bir yerde dişi gelene kadar bekleme davranışına çeşitli çatalkuyruklar da başvurur. Bu çeşit bir buluşma özellikle bir tepenin kilometrelerce uzaktan ayırt edilebildiği düz çöllerde yaşamaya alışmış türlerde yaygındır. Zirvede kalma Kuzey Amerika Papilio’larının bir çok türü için çok önemlidir. Bir kez bakire dişiler zirvelerine uğrayıp, toplanmış erkek kelebeklerden birini seçerek çiftleştiklerinde yüksek bölgelere bir daha özel bir ilgi göstermezler. Onun yerine tüm zamanlarını, etrafta uçarak yumurtlayacak konak bitki aramaya adarlar. Dişinin zirvede toplanmış erkekler arasından en iyi eşi seçme işini yine erkekler, zirvenin en üst noktasına ulaşmak için aralarında rekabet ederek kolaylaştırmaktadır. Baskın bir erkeğin tekeline almasıyla birlikte, dişinin bu demetin içinden kendi soyuna babalık yapması için bir erkek seçme işini bitirmesi kolaylaşmış olur. Erkekler “en yüksek nokta” için “spiral yarışlara” katılarak gökyüzünde makul bir yüksekliğe çıkar. Bu sırada kaybedenler sıyrılarak o alanı sahiplerine bırakır.

İlk kez çiftleştikten sonra genellikle başka bir erkekle ileride çiftleşmesi için dişinin önünde bir engel kalmaz. Fakat Parides’lerde ve Parnassiinae’nin bazı üyelerinde sphargis denilen bir genital dolgu yüzünden dişilerin bir süreliğine tekrar çiftleşmesi engellenir. Sonrasında ise sphargis düşerek dişinin yeniden çiftleşebilmesine olanak verir. Avustralya’daki Cressida cressida türünde sphargis dişi abdomeninin yarısı kadar olabilmekte ve arka ucundan dışarı doğru bir çıkıntı oluşturmaktadır. Bu, o kadar büyüktür ki erkeklerin dişiyle temasa geçmeye değmeyeceğine ikna olarak değerli zaman ve çabalarını istenmeyen çiftleşme girişimlerine harcamaktan kaçınırlar. Dişi bütün işi yapar ve arka ucunda yorgun düşmüş erkeği taşır.

Kaynakça:
BBC Vahşi Doğa Ken Preston-Mafham

Yazar: Tuncay Bayraktar