Kırlangıçkuyruk Kelebekleri

Papilinoid kelebekleri, genelde geniÅŸtir ve dünyadaki en iyi kelebek olan Kraliçe Aleksandranın kuÅŸkanatlısı, Yeni Gire’de yaÅŸayan “Ornithoptera alexandrea” türünü barındırır. DiÅŸilerin 28 cm’den daha fazla kanat geniÅŸliÄŸi olabilir.

Yaygın Adı: Kırlangıçkuyruk kelebekleri(apollolar,kılıçkuyruklar,kuşkanatlılar)

Takım: Lepidoptera

Tür Sayısı: 550 civarında

Kanat Genişliği: 3-28 cm arasında

Fiziksel Özellikleri: Genelde geniş kelebeklerdir(dünyanın en geniş kelebeği bu gruptadır) ve arka kanatlarında kuyruk bulunur; sıklıkla siyah-sarı veya siyah-yeşil, bazen de kırmızı veya mavi benekler içerecek şekilde sadece iki renkten oluşurlar; tırtıllar genelde Y şekilli savunma osmeteriumlarına sahiptir.

Alışkınlıkları: Yetişkinler çiçeklerden veya tuzlu zeminlerden büyük kümeler oluşturarak beslenirlerken tırtıllar tek başlarına beslenir.

Yaşam Çizgisi: Birçok türün erkek ve dişisi birbirne çok benzer; kur yapma sırasında birçok erkek androkonial pullarındaki feromonları kullanır; yumurtalar küreseldir ve tek tek bırakılır; tırtılların çıkıntıları geneldetopuzlu ve derileri düzgündür; pupaları ipekten bir kemerle ters şekilde asılı durur.

Beslenme Tarzı: Yetişkinler çiçekler, nemli toprak ve gübreden beslenirler; tırtıllar birçok bitki familyasına ait yaprakları yer.

Yaşam Alanı: En sık tropikal yağmur ormanları olsa da bataklıklar, parklar ve bahçeler gibi ılıman bölgeler de yaşam alanları arasında yer alır; bazı türleri sadece dağların zirvesinde veya kuzeyin açık tundralarında yaşar.

Yeryüzünde Dağılımı: Tüm dünyada, Alaska’nın kuzeyinde bile yaÅŸamaktadır.

Kraliçe Aleksandra’nın kuÅŸkanatlısı, Ornithoptera alexandrae. Yeni Gine’nin güneydoÄŸusunda bulunur ve adada koruma altındaki yedi kelebek türünden biridir. Kanat açıklığı 17-28 cm’dir.

Yeni Gine ve Endonezya gibi tropikal adalardaki bazı kuşkanatlı kelebeklerin erkekleri, tüm kelebekler içinde en gösterişli olanlarıdır. En seçkin türleri mükemmel işaretlenmemiş numuneler halinde pazara sunabilmek için yetiştiren özel kelebek çiftlikleri ve koleksiyonerler tarafından yüksek fiyatlar biçilmektedir. Bu, kalan yaban popülasyonun üzerindeki toplama baskısının kalkmasına yardımcı olur.

DiÄŸer gerçek kırlangıç-kuyruklarla ortak olarak kuÅŸkanatlılar, Papilioniadae’ye özgü bir ÅŸekilde çiçeklerden beslenirken sürekli kanat çırparlar. Bu hareketin amacı bilinmemektedir. Ä°leri sürülen, kelebeÄŸin bunu, ağırlığını taşıyamayacak kadar dayanıksız görünen çiçeÄŸe destek olmak için yaptığıdır, hatta bazı türler idrar döngüsü için yere konduklarında ayrıca kanatlarını titreÅŸtirmektedir. UçuÅŸ esnasında bir çok tür saniyede yalnızca bir kaç kez kanat çırparken bazı tropikal çatalkuyruklar tüm kelebekler en akrobatik ve hızlı uçanlarıdır.

Üç Alt Familya
Papilioniadae familyası her biri farklı dış görünüş ve alışkanlıklara sahip olan üç alt familyaya ayrılır. Sadece Güney Meksika’da yaÅŸayan Baronia brevicornis türlerinin bulunduÄŸu “ilkel” Baroniinae en küçük alt familyadır. Larvanın baÅŸ ve vücudundaki çatallı tüyleri nadirken yetiÅŸkinlerin kanatlarındaki damar düzenlemeleri kendine özgüdür. En büyük alt familya, en geniÅŸ dağılıma da sahip olan (türlerin büyük bir çoÄŸunluÄŸu tropikal olsa da) Papionimaedir. En tanıdık ve “tipik” çatalkuyruklar olan ve Kuzey Amerika ve Avrupa’da Papilio olarak bilinen “gerçek” çatalkuyruklara sahiptir. Kuzey Amerika türünün büyük bir kısmı güneyde bulunsa da bir tür – Artemisia kırlangıçkuyruÄŸu, Papilio machao,- Kuzey Alaska’ya kadar yayılmıştır. Hem Kuzey Amerika hem de Avrupa’da bulunan tek çatalkuyruk olması (ve az sayıda kelebeklerden biri) oldukça nadirdir. Afrika turunçgil çatalkuyrukları, P. demodocus gıibi bazı türlerde üç Ä°le 12 (veya daha fazla) arasındaki birey ortak tünek kullanırlar. BirçoÄŸu her gece aynı noktaya geri dönmektedir.
Çaylak çatalkuyruklar olarak adlandırılan Eurytides ve Graphium’da arka kanat kuyrukları (olduÄŸu durumlarda) Papilio”ya göre daha uzun ve daha sivri uçludur. Graphium Afrika ve Asya da kııllıç kuyruklular olarak bilinir.
Pamasumae alt familyası yaklaşık 50 türüyle, esasen kuzeyin ılıman bölgelerindeki soÄŸuk kısımlarda bulunuyor olması alışılmadık bir durumdur. Bir çok tür kar sınırına kadar olan daÄŸlık bölgelerle sınırlıysa da Kuzey Amerika’da rastlanan türlerin üçte ikisine aynı zamanda Alaska tundralarının uzak kuzeyinde de rastlanmaktadır. Feston denilen daha renkli türlerini küçük bir kesimi Akdeniz’in çevresi gibi daha sıcak bölgelerde bulunur. Yüksek daÄŸ ve tundraya özgü türlerin çoÄŸu beyaz, bir veya iki kırmızı göz beneklidir ve apollo olarak adlandırılırlar.

Artemisia kırlangıçkuyruÄŸu, Papilio machao, Fransa’da görülür ve Atlantik’in Ä°ki tarafında da olması alışılmadık bir durumdur. Çatalkuyrukların Papilio türlerine has, oldukça fasa bir kuyruÄŸa sahiptir.

Yumurtalar, Larvalar Ve Pupalar

Bir çok türde yumurtalar aÅŸağı yukarı küresel ve genellikle uçuk yeÅŸildir ve yüzeyinde herhangi bir oyma gözlenmez. Bazı türlerde yumurta, yumurta kabuÄŸuyla birlikte yumurtadan çıkan tırtıl tarafından yenebilen mumsu bir maddeyle kaplıdır. Böyle yumurtalar genellikle konak bitkiden uzaÄŸa veya tırtılın iÅŸtahını açmayacak minik bir fidenin üstüne bırakılır. Bu yüzden tırtıl uygun bir yiyecek kaynağı arayışı sırasında yakıt olarak kullanacağı ilave yumurta kabuÄŸu yemeÄŸine ihtiyaç duyacaktır. ÇoÄŸu türde yenecek bitkinin üzerine ayrı ayrı yumurtlarlar. Asma çatalkuyrukları kümeler halinde yumurtlayan bir çok türden birisidir ve genç tırtıllar tek bir yaprağın kenarı boyunca fiyakalı takımlarda omuz omuza beslenirler. Teksas’tan Brezilya’ya kadar bulunabilen kırmızı benekli çatalkuyrukları Papilio anchisiades, sarı yumurtalarını 40’a varan kümeler halinde yumurtlamaktadır. Tırtıllar her zaman birbirlerine yakın dururlar ve yemeÄŸi de deri deÄŸiÅŸtirmeyi de birlikte yaparlar. Gün boyunca konak aÄŸacın kabuklarında sıkıca paketlenmiÅŸ yoÄŸun gruplar oluÅŸtururlar. Yiyecek bitkiler deÄŸiÅŸir ama bazı türler ekili bitkiler için zararlı olabilmektedir.
Dev kırlangıçkuyruÄŸun tırtılı, Papilio cresphontes, “turuncu köpek” olarak da bilinir ve BirleÅŸik DeVletler’de limon bahçelerinde bir zararlı olabilir. Bazı türlerde tırtıllar açıkta beslenirler; diÄŸerlerinde de bir yaprağı yuvarlayıp ipekle baÄŸlayarak bir sığınak oluÅŸtururlar. Pupa arka planıyla uyumlu olarak yeÅŸil veya kahverengi gibi farklı renkler alabilir.

Arizona çölünde yerde sürünen Battus philenor adlı tırtıl “uyarıcı” üniformaları tarafından korunmaktadır.
Eurytides agesilaus, Peru’da olduÄŸu gibi yaÄŸmur ormanları içinden geçen ırmak kenarlarında kalabalıklar halinde nemli kumlardan içerken sıkça görülebilir.

Çatalkuyruklarda Taklit
Taklit hem farklı Papilionidae üyelerinin arasında hem de papilionidler arasında ve diÄŸer çeÅŸitli kelebek familyalarının üyelerinde ve hatta çok az da olsa güvelerde meydana gelmektedir. Bazı durumlarda sadece diÅŸiler taklit yapabilirken erkekler normal görünüşlerini korumaktadır. Kuzey Amerika’da asma çatalkuyrukların koyu renkli olanlarının yetiÅŸkinleri bir çok kuÅŸun görüş alanının dışında olan bu tür lindera çatalkuyruklarının iki cinsiyeti tarafından ve kaplan çatalkuyruklarının, Papilio glaucus, yalnızca diÅŸileri tarafından taklit edilir. Erkek kaplan çatalkuyrukları her zaman esasen yeÅŸil, iÅŸaretleri ise siyahtır ve bazı diÅŸiler de aynı renge sahiptir.

Taklit özelliÄŸi olmayan diÅŸiler genelde kötü tadı olan asma çatalkuyruklarının nadir gözüktüğü veya hiç olmadığı Florida gibi bölgelerde bulunurlar. Sarı erkeklere benzeyen diÅŸiler onlara daha çekici gelmekte ve daha sık çiftleÅŸirler. Asma çatalkuyrukları aynı zamanda kırmızı- benekli mor, Limenitis arthemis, (Nymphalidae üyesi) tarafından da taklit edilir. Fakat bu taklit sadece Kuzey Amerika’nın asma çatalkuyruklarının kesin olarak bulunduÄŸu belirli bölgelerinde gerçekleÅŸir. Kuzeye doÄŸru kırmızı benekli mor, farklı renklerdedir ve taklitçi deÄŸildir.

 Papilionidae familyasının diÅŸi alaycı kırlangıçkuyruÄŸu (yukarıda) yaygın kaplan kelebeklerine,Danaus chrysippus (Danaidae familyası) bariz bir benzerlik göstermektedir, onun taklit modeli.

Zararsız Kopyacılar

İç ve Güney Afrika’da çok sayıda sığır- kalpli Parides türü, tırtıllar gibi zehirli konak bitkiyle beslenirler, bu da bir çok taklidin ana modelini saÄŸlayan yetiÅŸkinlerin sayısını arttırıyor. Battus’ta olduÄŸu gibi yetiÅŸkin gövdesi serttir ve belirli renk ve dokudaki kelebeklerden uzak durulması gerektiÄŸini henüz öğrenmemiÅŸ acemi kuÅŸların saldırılarına dayanabilir. Bir çok diÅŸi Parides birbirine benzer, siyah ve kırmızı beneklidirler. Erkekler ise kırmızı kadar yeÅŸil beneklerinin de olmasından dolayı daha ayırt edilebilirdir, iki cinsiyetin de arka kanat kuyrukları olmayabilir. DiÅŸiler nahoÅŸ olsa da birbirlerinin Müllerian taklididir. Daha geniÅŸ (kapsamlı Batesian taklitler – zararsız türlerin uyarı renklendirmesini kopyalamasıdır- için çekirdek rol modelleri oluÅŸtururlar. Gerçek çatalkuyrukları (Papilio) ve çaylak çatalkuyrukları (Eurytides) gibi türleri içerir. Taklidin en karmaşık ve açıkça hayret verici örnekleri Afrika’lı alaycı çatalkuyruklar, Papilio dardanus’ta meydana gelmektedir. Erkekler uçuk sarı ve siyah iÅŸaretlidir, geleneksel bir arka kanat kuyrukları vardır ve taklitçi deÄŸildirler. Uygun yenilmez modellerin bulunmadığı Madagaskar’da diÅŸiler erkeklere benzer. Afrika’nın çoÄŸunda yenilmez modeller kalabalıktır, diÅŸiler kuyruktan yoksundur ve Amauris (Danaidae) ve Bematistes (Acraeidae)türlerini de içeren yenilmesi mümkün olmayan çeÅŸitli türlerin taklidini yaparlar. Bazı Graphium türleri kadar Afrika Papilio’sunun diÄŸer çeÅŸitli türleri de yenilmez kelebeklerin bu iki familyasının çeÅŸitli üyelerinin taklidini yaparlar.

Osmeteryum ve Caydırıcılar
Çatalkuyruk tırtılları genelde düzgün bir gövdeye sahiptir. Bir çok türün Y -şeklinde osmeteryum adı verilen savunma organları vardır ve tırtıl dürtüldüğü veya rahatsız edildiği anda aniden kafanın tam arkasından çıkabilir. Osmeteryum bir çok türde kırmızı veya turuncu renktedir ve çıkışına avcıyı caydırma özelliği olduğu düşünülen kötü bir koku (izobütirik asitten dolayı) eşlik eder. Eğer böyleyse, kuşların kararlı bir şekilde caymıyor oluşları oldukça ilginç bir durumdur. Asıl işlevinin karıncaların salgıladığı alarm feromonlarının bir kopyasıyla onları korkutmak olduğu da olası diğer bir teoridir. Görsel etki bile tek başına irkiltici olabilir. Kuzey Amerika lindera çatalkuyrukları, Papilio troilus, gibi bir çok türde tırtıl başının üstünde bir çift belirgin göz benzeri benek taşır bu da ona küçük bir yılan görünümü verir. Bu aldatmaca dile benzeyen osmeterium aniden dışarı çıktığında pekişmiş olur. Çok sayıda türün uyguladığı oldukça farklı bir taktik de kuş dışkısını taklit etmektir. Tırtıllar kendilerini gizlemek için hiçbir girişimde bulunmaz fakat yiyecek olarak kullandıkları bitkinin yaprağı üzerinde tüm gün hareketsiz olarak dururlar, güneş battıktan sonra ise güvendedirler ve beslenmelerine devam edebilirler.

 Amerika tropikal kuÅŸağında en yaygın tür olan kuÅŸ dışkısı tırtılı kral çatalkuyruktur, P thoas.
Bir limon yaprağı üzerinde açığa tüneyen Madagaskar Papilio tırtılı nazikçe dürtülmesine bir cevap olarak turuncu osmeteryumunu çıkarır.

Zirvede Kalma
Sinek ve eÅŸek arılarında deÄŸiÅŸkenlik gösterdiÄŸi kadar böceklerde müşterek olan “zirvede kalma” olarak tarif edilen, göze çarpan bir yerde diÅŸi gelene kadar bekleme davranışına çeÅŸitli çatalkuyruklar da baÅŸvurur. Bu çeÅŸit bir buluÅŸma özellikle bir tepenin kilometrelerce uzaktan ayırt edilebildiÄŸi düz çöllerde yaÅŸamaya alışmış türlerde yaygındır. Zirvede kalma Kuzey Amerika Papilio’larının bir çok türü için çok önemlidir. Bir kez bakire diÅŸiler zirvelerine uÄŸrayıp, toplanmış erkek kelebeklerden birini seçerek çiftleÅŸtiklerinde yüksek bölgelere bir daha özel bir ilgi göstermezler. Onun yerine tüm zamanlarını, etrafta uçarak yumurtlayacak konak bitki aramaya adarlar. DiÅŸinin zirvede toplanmış erkekler arasından en iyi eÅŸi seçme iÅŸini yine erkekler, zirvenin en üst noktasına ulaÅŸmak için aralarında rekabet ederek kolaylaÅŸtırmaktadır. Baskın bir erkeÄŸin tekeline almasıyla birlikte, diÅŸinin bu demetin içinden kendi soyuna babalık yapması için bir erkek seçme iÅŸini bitirmesi kolaylaÅŸmış olur. Erkekler “en yüksek nokta” için “spiral yarışlara” katılarak gökyüzünde makul bir yüksekliÄŸe çıkar. Bu sırada kaybedenler sıyrılarak o alanı sahiplerine bırakır.

Ä°lk kez çiftleÅŸtikten sonra genellikle baÅŸka bir erkekle ileride çiftleÅŸmesi için diÅŸinin önünde bir engel kalmaz. Fakat Parides’lerde ve Parnassiinae’nin bazı üyelerinde sphargis denilen bir genital dolgu yüzünden diÅŸilerin bir süreliÄŸine tekrar çiftleÅŸmesi engellenir. Sonrasında ise sphargis düşerek diÅŸinin yeniden çiftleÅŸebilmesine olanak verir. Avustralya’daki Cressida cressida türünde sphargis diÅŸi abdomeninin yarısı kadar olabilmekte ve arka ucundan dışarı doÄŸru bir çıkıntı oluÅŸturmaktadır. Bu, o kadar büyüktür ki erkeklerin diÅŸiyle temasa geçmeye deÄŸmeyeceÄŸine ikna olarak deÄŸerli zaman ve çabalarını istenmeyen çiftleÅŸme giriÅŸimlerine harcamaktan kaçınırlar. DiÅŸi bütün iÅŸi yapar ve arka ucunda yorgun düşmüş erkeÄŸi taşır.

Kaynakça:
BBC VahÅŸi DoÄŸa Ken Preston-Mafham

Yazar:Tuncay Bayraktar