Siyanür; hızlı etki eden bir zehir olarak pek çok kişi tarafından bilinen bir zehir çeşididir ve bu zehrin ismi genellikle cinayet roman veya filmlerinde çok fazla geçmektedir. Ancak bu toksine günlük kimyasallardan ve hatta yaygın gıdalardan bile maruz kalma riski vardır. Bu yazıda siyanürün ne olduğu, nasıl zehirlediği, ne kadar ölümcül olduğu, zehirlenmeden önce ne kadar sürdüğü ve siyanür zehirlenmesine bir çare olup olmadığını ile ilgili bilgiler vardır.
Siyanür Nedir?
Siyanür terimi, bir karbon-nitrojen (CN) bağı içeren herhangi bir kimyasala karşılık gelir. Siyanür çok fazla madde siyanür bulunmaktadıre fakat, bunların tamamı ölümcül zehir değildir. Sodyum siyanür (NaCN), potasyum siyanür (KCN), hidrojen siyanür (HCN) ve siyanojen klorür (CNCl) öldürücüdür, ancak nitril adı verilen binlerce bileşik siyanür grubunu içerirken yine de hepsi toksik değildir. Sitalopram (Celexa) ve simetidin (Tagamet) gibi farmasötik olarak kullanılan nitrillerde siyanüre rastlamak mümkündür. Nitriller, metabolik bir zehir görevi gören grup olan CN, iyonunu hemen salmadıkları için tehlikeli değildir.
Siyanür Nasıl Zehirler?
Kısaca siyanür, hücrelerin enerji molekülleri yapmak için oksijen kullanmasını engellemektedir. Siyanür iyonu CN,, hücrelerin mitokondrilerindeki sitokrom C oksidazdaki demir atomuna bağlanır . Bu geri dönüşü olmayan bir şekilde hareket eden bir enzim nakil için olan işi yaparken sitokrom C oksidaz önlenmesidir ve önleyici elektron oksijene elektron taşıma zinciri aerobik hücresel solunum engellemektedir. Oksijen kullanma yeteneği olmadan mitokondri, enerji taşıyıcı adenozin trifosfat (ATP) üretemez. Kalp kası hücreleri ve sinir hücreleri gibi bu tür enerjiye ihtiyaç duyan dokular, tüm enerjilerini hızla harcar ve ölmeye başlar. Yeterince çok sayıda kritik hücre öldüğünde ise kişi zehirlenmiş ve hayatını kaybetmiş olur.
Siyanüre Maruz Kalma
Siyanür bir zehir veya kimyasal savaş ajanı olarak kullanılabilir, ancak çoğu insan istemeden siyanüre maruz kalma riski ile karşı karşıyadı. Siyanüre maruz kalma risklerinden bazıları şunlardır:
• Manyok, lima fasulyesi, yucca, bambu filizleri, sorgum veya badem yemek
• Elma çekirdeği, kiraz çekirdeği, kayısı çekirdeği veya şeftali çekirdeği yemek
• Sigara içmek
• Yanan plastik solumak
• Yanan kömür solumak
• Bir ev yangınından dumanı solumak
• Asetonitril bazlı ürünler, yapay tırnakları çıkarmak için kullanılır.
• Su içmek, yemek yemek toprağa dokunmak veya kirlenmiş havayı solumak
• Rodentisit veya diğer siyanür içeren pestisitlere maruz kalmak
Meyve ve sebzelerdeki siyanür, siyanojenik glikozitler (siyanoglikozitler) formundadır. Şekerler, bu bileşiklere glikosilasyon işlemi yoluyla bağlanarak serbest hidrojen siyanür oluşturur. Farklı birçok endüstriyel süreç, siyanür içermekte ya da siyanürü üretecek su ya da hava ile reaksiyonda bulunabilecek bileşenler ihtiva etmektedir. Kâğıt, tekstil, fotokimya, plastik, madencilik ve metalurji endüstrilerinin tümü siyanürle uğraşabilir. Bazı insanlar siyanürle ilişkili acı badem kokusunu bildirir, ancak tüm toksik bileşikler kokuyu üretmez ve herkes kokusunu alamaz. Siyanür gazı havadan daha az yoğun olduğu için yükselecektir.
Siyanür Zehirlenmesinin Belirtileri
Yüksek dozda siyanür gazının solunması, hızla bilinç kaybına ve sıklıkla ölüme neden olur. Özellikle acil yardım sağlanırsa daha düşük dozlar hayatta kalabilir. Siyanür zehirlenmesinin semptomları, başka koşullar veya herhangi bir kimyasal maddeye maruz kalmanın gösterdiği semptomlara benzer, bu nedenle siyanür zehirlenmesinin tek sebebinin sadece siyanür olduğu düşünülmemelidir. Her durumda, kişi kendini maruz kaldığını düşündüğü faktörlerden uzaklaştırmalı ve derhal tıbbi yardım almalıdır. Belirtiler için acil ortaya çıkanlardan bazıları şunlardır:
• Baş ağrısı
• Baş dönmesi
• Güçsüzlük
• Bilinç bulanıklığı, konfüzyon
• Yorgunluk
• Koordinasyon eksikliği
Daha yüksek dozlarda ve uzun süre maruz kalındığındaki belirtileri farklı olabilir. Bu belirtiler arasında şunlar bulunmaktadır:
• Düşük kan basıncı
• Bilinçsizlik
• Konvülsiyon
• Yavaş kalp atış hızı
• Akciğer hasarı
• Solunum yetmezliği
• Koma
Siyanür zehirlenmesi ile ölüm yaşanması, çoğunlukla kalp ve solunum yetmezliğinden kaynaklanmaktadır. Siyanüre maruz kalan bir kişi, Prusya mavisinden (siyanür iyonuna demir bağlanması) yüksek oksijen seviyelerinden, koyu veya mavi renkten kiraz kırmızısı bir cilde sahip olabilir. Ayrıca cilt ve vücut sıvıları badem kokusu verebilir.
Siyanür Ne Kadar Ölümcüldür?
Siyanürün ne kadar ölümcül olduğu, maruziyet şekline, doza ve maruziyet süresine bağlıdı. Solunan siyanür, sindirilen siyanürden daha büyük bir risk oluşturur. Ciltle teması, bileşiğe dokunmanın kazara bir kısmının yutulmasına neden olmasının dışında (siyanür DMSO ile karıştırılmadıkça) o kadar önemli değildir. Kabaca bir tahminle, ölümcül doz tam bileşiğe ve diğer birçok faktöre bağlı olduğundan, yaklaşık yarım gram yutulan siyanür 160 kiloluk bir yetişkini öldürebilir.
Bilinç kaybı ve ardından ölüm, yüksek dozda siyanürün solunmasından sonraki birkaç saniye içinde ortaya çıkabilir, ancak daha düşük dozlar ve yutulan siyanür tedavi için birkaç saat ila birkaç gün sürebilir. Acil tıbbi müdahale kritiktir.
Siyanür Zehirlenmesinin Tedavisi Var mıdır?
Çevrede nispeten yaygın bir toksin olduğu için vücut az miktarda siyanürü detoksifiye edebilir. Örneğin, ölmeden bir elmanın tohumlarını yiyebilir veya sigara dumanından kaynaklanan siyanüre dayanabilir. Siyanür zehir veya kimyasal silah olarak kullanıldığında tedavi doza bağlıdır. Yüksek dozda solunan siyanür, herhangi bir tedavinin yürürlüğe girmesi için çok çabuk öldürücüdür. Solunan siyanür için ilk yardım, kurbanın temiz havaya çıkarılmasını gerektirir. Yutulan siyanür veya daha düşük dozlarda solunan siyanür, siyanürü detoksifiye eden veya ona bağlanan panzehirler uygulanarak karşılanabilir. Örneğin, doğal vitamin B12, hidroksokobalamin, siyanürle reaksiyona girerek idrarla atılan siyanocobalamin oluşturur.
Amil nitritin solunması, siyanür ve ayrıca karbon monoksit zehirlenmesi kurbanlarının solunmasına yardımcı olabilir, ancak artık birkaç ilk yardım çantası bu ampulleri içerir. Koşullara bağlı olarak, felç, karaciğer hasarı, böbrek hasarı ve hipotiroidizm mümkün olsa da, tam iyileşme mümkün olabilir.
Kaynakça:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK507796/
https://emergency.cdc.gov/agent/cyanide/basics/facts.asp
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu