Yukarıdan aşağıya işleme, beynin bir veya daha fazla duyu sistemi tarafından beyne zaten getirilmiş olan bilgileri nasıl kullandığını ifade eden bir kavramdır. Bu işlem beyne kadar çevre hakkında bilgi sağlayan duyuların süreci olan aşağıdan yukarıya işlemenin tersidir. Başka bir deyişle, yukarıdan aşağıya işleme, genelden özele, büyük resimden küçük ayrıntılara kadar işlediğinde gerçekleşmektedir. Yukarıdan aşağıya işlemede soyut izlenimlerin beş duyu ile topladığı bilgileri etkileyebilir. Bu yazıda yukarıdan aşağıya işleme kavramı, önemi ve kullanımı üzerine bilgiler bulunmaktadır.
Yukarıdan Aşağıya İşleme Kavramı
1970 yılında psikolog Richard Gregory, yukarıdan aşağıya işleme kavramını tanıtmıştır ve algının yapıcı olduğunu iddia etmiştir. Kişi bir şeyi algıladığında, algıyı doğru şekilde yorumlamak için bağlama ve üst düzey bilgilerine güvenmelidir. Gregory’ye göre algı, bir hipotez testi sürecidir. Göze ulaşıp beyne ulaştığı zaman arasında görsel bilginin yaklaşık % 90’ının kaybolduğunu öne sürmektedir. Yani kişi yeni bir şey gördüğünde, onu anlamak için yalnızca duyularına güvenemez. Yeni görsel bilginin anlamı hakkında hipotez kurmak için mevcut bilgilerini ve geçmiş deneyimler hakkında hatırladıklarını kullanır. Hipotez doğruysa, algılar, duyular aracılığıyla alınan ve dünya hakkında bildiklerinin bir kombinasyonu ile aktif olarak inşa ederek anlamlandırılır. Bununla birlikte, hipotez yanlışsa, bu algısal hatalara yol açabilir.
Yukarıdan Aşağı İşleme Neden Kullanılır?
Yukarıdan aşağıya işleme, kişinin çevreyle olan etkileşimlerinde önemli bir rol oynamaktadır. Beş duyu sürekli bilgi alır ve herhangi bir zamanda, onlara dokunduğunda farklı görüntüler, sesler, tatlar, kokular ve şeylerin nasıl hissettiğini deneyimlemektedir. Her zaman duyuların her birine dikkat edilseydi başka hiçbir şey yapmaya gerek kalmazdı. Yukarıdan aşağıya işleme, ne algılandığını anlamak için bağlama ve önceden var olan bilgilere güvenerek süreci kolaylaştırmayı sağlamaktadır. Beyin yukarıdan aşağıya işlem yapmasaydı, duyular kişiyi farklı yönlere süreklerdi.
Yukarıdan Aşağıya İşlemeyi Kullanma
Yukarıdan aşağıya işleme, günlük hayatta duyularla ne algıladığını anlamaya yardımcı olmaktadır. Bunun gösterildiği alanlardan biri okuma ve harf tanımlamadır. Deneyler, tek bir harf veya o harfi içeren bir kelime ile kısaca sunulduğunda ve daha sonra hangi harfi veya kelimeyi gördüklerini belirlemeleri istendiğinde, katılımcıların kelimeyi harften daha doğru bir şekilde tanımlayabildiğini göstermiştir. Kelimenin harften daha fazla görsel uyarıcıya sahip olmasına rağmen, kelimenin bağlamı, bireyin gördüklerini daha doğru anlamasına yardımcı olmaktadır. Üstünlük etkisi olarak adlandırılan bu, günlük yaşamda faydalı bir araçtır.
Örneğin, önemli bir mektup alındığı ama birkaç damla suyun metnin bir kısmına bulaştığını varsayılsın. Farklı kelimelerdeki birkaç harf artık sadece leke şeklinde kalmış olsun. Yine de, yukarıdan aşağı işlemeyi kullanarak mektubun tamamını okunabilir. Burada mektubun mesajının anlamak için lekelerin göründüğü kelimelerin ve cümlelerin bağlamı ve okuma bilgisi kullanılır.
Yukarıdan Aşağıya İşlemenin Olumlu ve Olumsuz Yönleri
Yukarıdan aşağıya işleme, duyusal algıları anlama şeklini basitleştirerek olumlu bir işleve hizmet etmektedir. Çevre yoğun ve her zaman birden fazla şey uyarıcı bulunmaktadır. Yukarıdan aşağıya işleme, algıları ve anlamları arasındaki bilişsel yolu kısaltmayı sağlamaktadır. Bunun nedenlerinden biri, yukarıdan aşağıya işlemenin kalıpları tanımaya yardımcı olmasıdır. Kalıplar yararlıdır çünkü dünyayı anlamaya ve dünyayla nasıl etkileşim kurulacağının bilinmesine yardımcı olurlar. Örneğin, yeni bir tür mobil cihazla karşılaştığında, etkileşimde bulunmak istenilen uygulamaları açmak için hangi simgelere dokunacağını hızlıca belirlemek için diğer mobil cihazlarla olan geçmiş deneyimler kullanılmaktadır. Mobil cihazlar genellikle benzer etkileşim kalıplarını takip eder ve bu kalıplar hakkındaki önceki bilgiler onları yeni cihaza uygulamaya olanak tanır.
Diğer yandan, kalıplar, şeyleri benzersiz şekillerde algılamayı da engelleyebilir. Bu nedenle, bir cep telefonunun nasıl kullanılacağının modelini anlaşılabilir, ancak üretici tamamen benzersiz etkileşim kalıpları kullanan yeni bir telefonla üretirse, onun nasıl kullanacağı çözülemeyebilir. Yukarıdan aşağıya işlemenin olumsuz sonuçları olabileceği yer iş burasıdır. Bilgiler sınırlı ve belirli şekillerde önyargılıdır. Bilgi algılara uyguladığında, benzer şekilde algıları sınırlar ve bu durum kişiyi önyargılı hale getirir. Örneğin, kişi her zaman bir iPhone kullandıysa, ancak yeni bir tür telefon modeli ile karşılaştıysa, algı, tıpkı iPhone gibi çalışsa bile, telefonun kullanıcı deneyiminin daha düşük olması muhtemeldir.
Yukarıdan Aşağıya İşlemenin Önemi
Yukarıdan aşağıya işleme neden önemlidir? İnsanlar o kadar çok bilgiyi barındırırlar ki, her bir ayrıntıya katılmak ve işlemek imkansızdır. Yukarıdan aşağıya işleme, dünyayı anlamaya yardımcı olmak için çalışır. İlk bakışta toplanılan geniş, genel gösterimler, ortam hakkında daha fazla bilgi verirken odaklanıldığında daha ince ayrıntıları etkilemeye yardımcı olabilir. Herhangi bir anda ne kadar bilginin bilinçaltında kalabileceği düşünüldüğünde, çok sayıda manzara, ses, koku, tat, doku ve fiziksel hislerle çevrili olunur. Bu hislerin her birine eşit olarak odaklanırsa, kişi bunalır. Yukarıdan aşağıya bilgi işlemek, ilk izlenimlerden daha alt düzey duyulara doğru aşağı doğru çalışarak, duyular tarafından zaten getirilmiş olan bilgileri anlamaya izin vermektedir.
Mevcut Bilgi Algıyı Nasıl Etkiler?
Yukarıdan aşağıya işleme aynı zamanda kavramsal güdümlü işleme olarak da bilinir, çünkü algılar beklentilerden, mevcut inançlardan ve anlayıştan etkilenir. Bazı durumlarda, bu etkilerin farkında olunur, ancak bazı durumlarda, bu süreç bilinçli farkındalık olmadan gerçekleşir. Örneğin: Bir kişinin bilmediği bir caddede ilerlediğini ve bir marketi belirten bir tabela gördüğü varsayılsın. İşaretin birkaç eksik harfi olsa da bu talebe yine de okuyabilir. Çünkü yukarıdan aşağıya işleme kullanıyorsa bu işaretin söylediklerine dair doğru bir tahmin yapmak için mevcut bilgiye güvenilir.
Motivasyonun Yukarıdan Aşağıya İşleme Üzerindeki Etkileri
Bağlam ve motivasyon da dahil olmak üzere yukarıdan aşağıya işlemeyi etkileyen bazı faktörler olabilir. Bir olayın veya nesnenin algılandığı bağlam veya koşullar, bu özel durumda bulmayı beklenilen şeyi etkileyebilir. Örneğin, gıda ve beslenme hakkında bir makale okunuyorsa, aşina olunmayan bir kelime gıda ile ilgili bir şey olarak yorumlanabilir. Motivasyon, bir şeyi belirli bir şekilde yorumlama olasılığını da artırabilir. Örneğin, bir dizi belirsiz görüntü gösterildiyse, bu görüntüler kişi aç olduğunda yiyeceklerle ilgili olarak algılama açısından daha motive edici olabilir.
Yukarıdan Aşağıya İşleme Yapılmaktadır?
Yukarıdan aşağıya işlemenin nasıl çalıştığını daha iyi anlamak için, bu kavramın birkaç örneğini üzerindeki detayları keşfetmek faydalı olabilir. İşte birkaç örnek:
• Stroop Etkisi: Yukarıdan aşağıya işlemdeki klasik bir örnek, Stroop etkisi olarak bilinen bir olgudur. Bu görevde, renkli kelimeler diğer renklerde yazdırılır. Böylece, örneğin, kırmızı sözcüğü mavi, pembe sözcüğü beyaz yazdırılabilir. Katılımcılardan kelimenin gerçek rengini değil, kelimenin rengini söylemeleri istenir. Reaksiyon süreleri ölçüldüğünde, renk ve kelime aynı olmadığında insanlar doğru rengi söyleme konusunda çok daha yavaştır. Yukarıdan aşağıya işleme, bu görevin neden bu kadar zor olduğunu açıklamaktadır. İnsanlar, rengi düşünmeden önce sözcüğü otomatik olarak tanır ve kelimenin rengini söylemek yerine kelimeyi yüksek sesle okumayı kolaylaştırır.
• Yazım Hataları: Bir metin bloğu okurken, yazım hatalarını ve diğer metin hatalarının bile fark etmediği görülebilir. Kişi okudukça, önceki kelimeler bir sonraki okumayı beklenilen şeyler hakkında bağlam sağlamaktadır. Bu nedenle, beyin genellikle eksik ayrıntıları doldurur ve okurken hataları düzeltir, böylece bu hataların farkına bile varılmaz.
Kaynakça:
https://www.verywellmind.com/what-is-top-down-processing-2795975
https://study.com/academy/lesson/top-down-processing-examples-definition-quiz.html
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu