Açlık Hissinin Arkasındaki Bilim

Yiyecek temini; uyku, su ve barınma ihtiyacı gibi temel bir insan ihtiyacıdır. Açlık hissi, hayatta kalmak için vücuda yakıt sağlanmasını hatırlatan evrimsel bir araçtır. Bu “homeostatik açlık” olarak bilinir. Ancak günümüzde yaşayan insanların açlık, kültürel ipuçları, kişisel zevkler ve ödül sistemlerinden kaynaklı tek bir açlık türü yoktur ve bu genel olarak hedonik açlık olarak da bilinir. Bu durumda, beden kaloriye ihtiyaç duymasa bile beyin bize açlık yaşayabilir. Bu yazıda farklı açlık türlerinin altında yatan mekanizmalar ve bilimsel açıklamalar bulunmaktadır.

Homeostatik Açlığın Biyolojik Temeli

Beyin; sağlıklı kalmak, yeterli derecede besleyici ve kalorifik yiyecekler tüketmeyi sağlamak için kan ve vücut besin seviyelerini düzenlemesi gerekir ve daha fazla yakıta ihtiyaç duyulduğunda daha fazla yiyecek tüketilmesi için kişiyi motive eder. Bunu sağlayabilmesi için adeta karmaşık bir mekanizmaya sahiptir. Bu motivasyon açlık oluştuğunu ve vücudun verdiği sinyalle daha fazla beslenme ihtiyacı olduğunu bildirir. Açlık kişiyi rahatsızlık verir ve bu nedenle beyin gerekli gördüğünde kişiyi yemek yemeye teşvik etme amacına hizmet eder.
Homeostatik açlığın altında yatan mekanizmaları ortaya çıkarmak için yıllar boyunca çok fazla araştırma yapılmıştır. Şu anda, bilim adamlarının bu mekanizmaların bileşenleri hakkında iyi bir fikri vardır, ancak bazı durumlarda kesin işlevleri açık değildir. Uzun zamandır, bilim adamları açlığı antagonistik bir sistem biçiminde, yanal hipotalamusun beslenmeyi teşvik etmek için açlık duygularına neden olduğunu ve ventromedial çekirdeğin doygunluk duyguları yoluyla engelleyici bir etkiye sahip olduğunu tespit etmişlerdir.
1990’larda bilim adamları, leptin hormonunun doygunluk duygularında hayati bir rol oynadığını keşfetmişlerdir. O zamandan beri birçok çalışma, beslenmenin kandaki leptin düzeylerini artırma etkisine sahip olduğu hipotezini desteklerken, gıda yoksunluğu leptin düzeylerinde bir düşüşe yol açmaktadır. Araştırmalar, leptin reseptörü veya liganddan yoksun insan ve hayvanların iştahı arttırdığını ve yeme davranışlarını arttırdığını bulmuştur.
Leptin, beslenmenin merkezi sinir sistemi düzenlemesini etkiler, çünkü leptin reseptörü, janus-kinaz/STAT-3 yolunu aktive edebilen tip 1 sitokin reseptörüdür. Leptin reseptörünün uzun formu, beynin çeşitli yerlerinde bulunabilir, ancak ventral bazal hipotalamusta, özellikle hipotalamusta bulunan kavisli, ventromedial, dorsomedial ve ventral premammaliyal çekirdeklerde en bol miktarda bulunur. Leptin bu bölgelerdeki reseptörlere bağlanır ve doygunluk duygularına yol açan aktiviteyi tetikler. Bununla birlikte, leptin aktivitesinin kesin fizyolojik önemi henüz tam olarak anlaşılamamıştır.
Ghrelin, yemekle düzenlenen ve leptin ile uyumlu çalıştığına inanılan başka bir hormondur. Çalışmalar, ghrelinin hipotalamus üzerinde, özellikle bol miktarda ghrelin reseptörünün bulunduğu ventromedial ve kavisli çekirdeklerde etki ettiğini göstermiştir. Bununla birlikte, bu reseptörler diğer beyin bölgelerinde de bulunmuştur ve beyindeki grelin eyleminin kesin mekanizmaları hala belirsizdir. Bunun yanında, grelin’in rolü birkaç çalışma ile vurgulanmıştır. Özellikle, 2000’li yılların başlarında, bir araştırmacı ekibi diyetten kilo alanlarda ve gastrik bypass operasyonu ile kaybedenlerde grelin düzeylerini ölçmüş ve diyet yapanların, yemekten önce hormonda zirveleri olan grelin seviyelerini önemli ölçüde artırdığını tespit etmiştir.
Ameliyat geçirmiş olanlar ise grelin düzeylerinde düşüş yaşamışlar ve yemek öncesi zirveden yoksundurlar. Ayrıca düşük ağırlıklarını koruma konusunda daha başarılı olmuşlardır. Bu, grelin’in açlıkta önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Homeostatik açlık karmaşık bir süreçtir ve bunlar sistemde yer alan tek hormon olmasa da, en hayati olanlardan ikisidir. Araştırmalar, homeostatik açlıkla ilgili temel mekanizmaları araştırmaya devam etmektedir ve her zaman ilerlemeler kaydedilmektedir.
Son zamanlarda, örneğin, hipotalamustaki POMC (Pro-opiomelanocortin) nöronlarının gıda alımını sınırlamada anahtar olduğu tespit edilmiştir ve yapılan son çalışmalar, nöronların nöral devre ile bağlantılarını değiştirerek hormonal dalgalanmalar nedeniyle yedikten sonra şekil değiştirdiklerini göstermiştir.

Hedonik Açlık

Ne kadar yendiğini yöneten tek sistem homeostatik açlık değildir ve o zaman genellikle ideal vücut ağırlığı ve yemek, nefes alma veya uyku gibi yaşamı destekleyen diğer temel süreçlere benzemektedir. Bununla birlikte, gıda ve yemek dünyadaki kültürlerde önemli bir rol oynamaktadır. Kişinin zevk aldığı veya bir kutlama yemeği yemesi, sosyalleşmesinin büyük bir parçası ve aynı zamanda dini bayramlarda ve aile olaylarında önemlidir.
İnsanlar karmaşık yaratıklardır ve modern yaşam içinde bilinçsizce hareket edebilmektedirler. Gıda endüstrisinin mallarının satışından kar elde etmeyi amaçladığı göz önüne alındığında, kişiyi tüketmeye motive etmek için pazarlama, açlık duygularını başlatma etkisine sahip olabilir. Ayrıca, uyaran-cevap öğrenme yoluyla, bedenin beslenme gereksinimi olmasa bile açlık duygularını tetikleyebilecek çeşitli senaryolarla (yukarıda listelenenler gibi) ilişkilendirilir.
Bu gereksiz şölenlerin çoğu, yiyecekle ilgili haz tarafından yönlendirilir, bu hedonik açlık olarak bilinir. Bu sistem iki mekanizmayı, tat alma mekanizmalarını ve besleme için ödül sistemini kapsamaktadır. Beslenmeyi düzenlemek için yumuşatıcı mekanizmalar, tat ve koku gibi lezzet ipuçları ile modüle edilir. Birçok araştırma, insanların ve hayvanların yeterli beslenme için ihtiyaç duyduklarının ötesinde tatlı ve tuzlu yiyecekler yiyeceğini göstermiştir.
Bilim adamları, bunların hayatta kalma şansını artırmak için var olan evrimsel davranışlar olduğunu kurarlar, çünkü tatlı ve tuzlu tatlar, genellikle kalorisi yüksek olanlar gibi hayatta kalmak için önemli olan gıdaların göstergeleridir. Bugün, gelişmiş dünyada gelecekte yeterli gıda kaynağı bulamama endişesine rağmen, bu sistemler insanı hala etkilemektedir. Beyin hala kişiyi memnun eden şekerli ve tuzlu yiyecekleri aramakta ve istemektedir.
Ek olarak, beynin beslenme için bir ödül sistemi vardır. Çok sayıda çalışma, gıda ödüllerinin, ilaç bağımlılığında ödül sistemine dahil olan sinir yollarını paylaşabileceğini göstermiştir. Kanıtlar, opioid reseptörlerinin, ister gıda ister ilaç olsun, maddeyi elde etmede bir zevk ve ödül duygusu sağlamak için her iki sistemde de anahtar olduğunu göstermiştir.

Kaynakça:
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0079612306530031 https://www.karger.com/Article/PDF/171402

Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu