Bilimsel adı Addatx nasomaculatus (Addaks) olan hayvan, çarpık büyük boynuzları nedeniyle vida boynuz ceylanı olarak adlandırılan, yakından Oriks ile ilgili antilop ailesinin üyesidir. Afrika Batı Sahra ile Nil arasında kalan ıssız bölgelerde yaşar. Kuzey Afrika’daki Sahra Çölü’nde izole edilmiş alanlarda bulunan tehlike altındaki bir memelidir ve doğal ortamlarında oldukça nadir görülür. Vahşi doğada sadece 500 Addaks olduğundan bu antilop ne yazık ki yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.
Addaks’ın baş ve vücut uzunluğu 170–190 santimetre civarındadır. Erkekler dişilerden biraz daha uzundurlar, erkelerin omuz uzunluğu 100–110 santimetre, dişilerin omuz uzunluğu ise 90–100 santimetre ölçülerindedirler. Kuyrukları 30–40 santimetre ve boynuz uzunlukları 80–120 santimetredir. Erkekler 99–124 kilogram arasında, dişilerde ise 60–125 kilogram arasındadır. Addaks’ın postu sert, mevsime bağlı olarak renk değiştirirler. Kışın postları beyaz arka kısımları ve bacakları grimsi kahverengi renktedir. Yaz aylarında postları daha açık, neredeyse tamamen beyaz veya kumlu bir bej halini alır. Bu da daha açık renkler sıcağı daha fazla yansıttığından vücudun ılıman kalmasına yardımcı olur. Kuyruklarında siyah, kahverengi tüy tutamları vardır.
Hem erkek hem dişi addaks, alnında, burunlarının üzerinde X şekli oluşturan boynuzlara ve kahverengi tüylere sahiptirler. Boynuzları 2-3 kıvrımlıdır ve erkeklerde 120 santimetre uzunluğunda ve kadınlarda 80 santimetre uzunluğuna ulaşabilir.
Boynuzları arasında uzun, boyunlarında kısa bir yele ile biten siyah tüyleri vardır. Addaksın kısa, kalın bacakları ve kumda batmalarını önleyen düztaban geniş, düz tırnakları vardır. Geniş tırnaklı ayaklarını yana doğru atarak yürür, ancak bir ayağını diğerinin arkasına yerleştirerek tek bir iz çizgisi bırakırlar. Bu hayvanlar, düz bir şekilde dörtnala koşarlar ve koşarlarken minimum bacak esnemesi nedeniyle sert diz çökmüş gibi görünürler. Bu tür antilopların en yavaş koşucularından biri olarak kabul edilir, belki de kumlu araziye adaptasyonunu yansıtırlar. Addakslar, büyük, kare şeklindeki dişlere (ineklerin ki gibi) ve tipik yüz bezlerine sahip olmadığından diğer antilop türlerinden farklıdırlar.
Habitatları
Addakslar, kumlu çöl arazilerini, taşlı çölleri, yarı çöl ve kuru bozkırları tercih ederler. Gün boyunca rüzgâra ve sıcak güneşe karşı korumak için sık sık büyük kayalar yakınında bulunan kuma kazılmış derin çöküntülerde dinlenir.
Beslenmeleri
Addaks, herbivordur ve beslenmeleri çöl etli meyveler, yapraklar, aristida otları, otlar, uzun ömürlü ve küçük çalılardan (eğer varsa) oluşur. Ayrıca Parnicum çimlerinde de beslenirler, böylece sadece iç sürgünleri ve tohumları yerler, ayrıca kuru ve dış yaprakları göz ardı ederler. Bu tohumlar addaks beslenmelerinde yeterli protein sağlar. Addakslar susuzlukta yaşayabilir, çünkü susuzlukları bitkilerden elde ettikleri nemden beslenirler.
Davranışları
Addakslar, gece hayvanlarıdır ve aşırı çöl koşullarına adapte edilmiştir. Bazı ekler kendi ortamlarında birbirlerinden uzak yaşayabilirler, ancak bu herhangi bir soruna yol açmaz, çünkü geniş mesafelerde birbirlerini tespit edip bulmalarını sağlayan fazladan duyusal becerilere sahiptirler. Ayrıca yağışları izleyebilir ve bitki örtüsünün daha bol olduğu yağışlı bölgelere yönelirler. Bazı addakslar, hem erkek hem de dişi addakslardan 5-20 içeren sürülerde yaşarlar. Sürüler genellikle tek bir yerde kalır, ancak yiyecek aramak için dolaşabilirler. Sürüler genellikle en büyük baskın erkekler tarafından yönetilir.
Üremeleri
Erkek addaks, 3 yaşında cinsel olgunluğa erişmekte olup, dişiler bir buçuk yıl içinde daha erken olgunlaşmaktadır. 257-264 günlük yani 8-9 ay gibi bir gebelik periyodundan sonra, dişiler 4,7–6,75 kilogram olan bir yavru doğururlar. Genç addaks yaklaşık 6 hafta saklanır ve annesi tarafından günde 2–3 kez emzirilir. Genç addaksın soluk veya lekesiz, ten rengi bir postu vardır ve ömürleri yaklaşık 19 yıldır.
Korunma Durumları
Addaks, IUCN tarafından kritik olarak tehlike altında olarak sınıflandırılmıştır. Vahşi doğada neredeyse yok olmuş, orijinal çeşitlerinin çoğundan elimine edilmiştir. Çiftçiler sığırlarını otlatmak için birçok addaksı yok etmişlerdir böylece sığırlar ve adakslar otlak alan için rekabet etmek zorunda kalmayacaklar. Vahşi doğada sadece birkaç yüz tane adaks kaldığı bildirilmektedir. Addaks için düşüşün ana neden boynuzları, etleri ve derileri için aşırı avlanma olarak görünmektedir. İyi olan şudur ki, ABD, Avrupa ve Orta Doğu’da esaret altında tutulan 1000’in üzerinde addaks olduğu belirtilmiştir. Yetiştirme programlarında yönetilen 600 addaks olduğu bildirilmiş, bu nedenle, koruma çalışmalarının devam etmesiyle, bu şaşırtıcı hayvanın geleceğinin başarılı olabileceği söylenmektedir.
Addaksla İlgili İlginç Gerçekler
Bir antilop türü olan Sahra’nın izole bölgelerinde bulunan addaksla ilgili bilinmesi gereken bazı ilginç gerçekler vardır. İşte bu gerçeklerden bazıları:
*Tehlike altındalar; vahşi doğada sadece üç tane kalmış olabilir. Ancak neslinin tükenmesi yakın olmayabilir; yaklaşık 2.000 hayvanat bahçesinde ve dünyadaki çiftliklerde tutulmaktadırlar. Addaks, nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan çok güzel ve zarif bir hayvandır.
* Addaks, doğal ortamlarında oldukça nadirdir ancak esaret altında oldukça yaygındır. En büyük esir üretim sürülerinden biri Almanya’daki Hannover Hayvanat Bahçesi’nde bulunmaktadır.
* Yaklaşık 300 günlük bir gebelik periyodundan sonra yavru dünyaya gelmektedir. Doğum, yağışlı mevsimi takiben ancak soğuk mevsim başlamadan önce eylül ve ocak ayları arasında gerçekleşir.
* Hem erkek hem de dişi boynuzları vardır, her ikisi de bükümlüdür
* Addaks, yumuşak kumlu alanlarda yürüyüş yapmalarına yardımcı olmak için düztabanlı ve güçlü sürgülü bıçaklara sahip geniş tırnaklara sahiptir.
* Addaks çoğunlukla geceleri aktiftir ve günlerini kazdıkları tünellerde geçirirler.
* Addaks, temel olarak kaba çöl çimleri üzerinde otlanır, ancak çimler kıt olduğunda akasya türleri ve baklagil otlarını yerler. Addaks’ın yiyeceklerinden ihtiyaç duydukları nemi aldıkları için nadiren su içmeleri gerekir.
* Çok az su ve kaba ot diyetlerinde hayatta kalabildikleri ve yiyecek bulmak için uzun mesafeleri yaşaya bildiklerinden, tüm antiloplar arasında en iyi çöle olanlardır. Kendilerini yedikleri bitkilerden, sabah ve akşamları çiğ olarak nemlendirirler. Ayrıca, çok konsantre idrarı işleyerek elde ettikleri çok az suyu korurlar.
* Addaks, yaklaşık 5-20 üyeli sürülerde yaşar ve bir erkek addax tarafından yönetilir. Erkekler bölgelerini korumakta ve birden fazla kadınla eşleşmektedirler. Genel olarak sadece bir genç doğar ve bir aylıkken tamamen sütten kesilir.
* Addaks’ta 29 çift kromozom vardır. Tüm kromozomlar, submetakentrik olan ilk otozom çifti dışında akrocentriktir. X kromozomu, akrosantrik kromozomların en büyüğüdür ve Y kromozomu orta büyüklüktedir. Alt-metasentrik otozom çiftinin kısa ve uzun kolları sırasıyla sığır ve keçilerdeki 27 ve 1. kromozomlara karşılık gelir. Bir çalışmada, addakstaki kromozomların bantlanma modellerinin, Hippotraginae alt ailesinin diğer dört türündekilere benzer olduğu bulunmuştur.
* Addaks, nemli iklim koşullarında en çok parazitlere eğilimlidir. Addaks her zaman Trichostrongyloidea ve Strongyloidea süper ailesindeki nematodlarla enfekte olmuştur.
Kaynakça:
İnterestingfacts
Zooborn
worldatlas.com
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu