Günümüz bilgi çağında şirketler, uzun vadede başarılı performans göstermeye çalışırken yüksek rekabet ve baskı ile karşı karşıyadır. Dinamik rekabet ortamını ve erişilebilir pazarların küreselleşmesini karşılamak için şirketler, genel ve özel bilginin verimli kullanımından kaynaklanan rekabet gücü peşinde koşmak zorunda kalırlar. Buna göre, bilgi rekabetçi bir faktör haline gelir ve şirket başarısı için temel bir neden sağlar. Bu nedenle, yalnızca açıkça erişilebilir bilgiyi dikkate almak değil, aynı zamanda bir şirketin spesifik, örtük bilgisinin performansla ilgili kullanımını doğrudan gerçekleştirmek de önemlidir.
Beşeri sermayenin temel bileşenleri gibi bu bireysel deneyimler ve bilgiler, performans üretiminin yönlendirme ve kontrol süreçlerini iyileştirme ve dolayısıyla rekabeti başarılı bir şekilde yönetme şansı içerir. Böyle bir performans yönetimi (PM) bağlamında, uzman bilgisi zorunlu olarak finansal performans oluşturmak için nedenler ve etkiler arasındaki ilişkilere odaklanır. Finansal performans yaratma sürecinin altında yatan neden-sonuç ilişkilerini göz önünde bulundurarak, geleneksel değer gerçekleşme ölçüm perspektifi nedensel olarak iddialı değer yaratma yönetimine genişletilir. Sonuç olarak, böyle bir nedensel bilgi, gelecekteki finansal performansla bağlantılı olan finansal ve finansal olmayan boyutları etkileyen eylemler için seçenekleri ortaya çıkarır.
Böylelikle PM, finansal performans oluşturma sürecini kontrol etmek için ilgili başlangıç noktaları sağlar. Uzman bilgisi, finansal performans oluşturmak için kaçınılmaz olarak nedenler ve sonuçlar arasındaki ilişkilere odaklanır. Gerçekte, şirketler çoklu çevresel faktörlere sahip birçok departmandan oluşur ve sonuç olarak, performans üretimi ile ilgili birçok gizli veya açık, birbirine bağlı olarak yapılandırılmış özellik mevcuttur. Yönetim, bu tür ilişkiler hakkında bilgi sahibi olmadan, arzu edilen etkileri sebeplerine göre verimli bir şekilde kontrol edemez. Nedensel ilişkilerin bir haritası bu açıdan daha fazla şeffaflık sağlayabilir. Bununla birlikte, başarı faktörleri ve bunların nedensel ilişkileri hakkındaki uzman bilgisi genellikle açık bir grafik sunum biçiminde mevcut değildir.
Bunun yerine, bireylerin gözlemlerinden ve deneyimlerinden kaynaklanan, örtük veya zımni bilgi olarak adlandırılan öznel temelli bilgi, tanımlanabilir ve ortaya çıkarılmayı bekleyen olabilir. Proje Yönetimi’nin bir alt disiplini olarak tanınan bilgi yönetimi, bu örtük bilgiyi nedensel ilişkiler hakkında açık öznel bilgiye dönüştürmek için uygulanabilir. Ayrıca bu, özel hazırlanmış bir nedensel haritanın oluşturulmasıyla tanımlanıp tasvir edilebilir. Haritalama süreci sırasında nedensel bağlantıların kurulması yoluyla, öznel bir yargı önyargısı ortaya çıkabilir. Bu öznellik sorunuyla ilgili olarak, çok kriterli araştırma alanının belirli yöntemleri, özellikle karar verme yolu ve değerlendirme laboratuvarı (DEMATEL), haritalama bağlamında kullanılabilir. DEMATEL, yaygın haritalama yöntemlerinden birini uygularken olası kişisel önyargının azaltılmasını sağlar.
DEMATEL Yöntemi Nedir?
1972 ile 1976 yılları arasında Fontela ve Gabus, çok-kişilikli bir bağlamda çok kriterli problemleri yapılandırmak ve çözmek için DEMATEL yaklaşımını geliştirmişlerdir. DEMATEL, tespit edilen başarı faktörlerinin arasındaki nedensel karşılıklı bağımlılıkları tanımlamak ve ölçmek için toplanan bireysel örtük bilgiyi bir araya getiren cebirsel bir analiz yöntemini temsil eder. Dahası, belirli başarı faktörleri performans oluşturmadaki uygunluklarına göre katı bir şekilde yapılandırır. Performansla ilgili başarı faktörlerini belirlenen nedensel ilişkileri, etki ilişkisi haritası olarak tanımlanan uygun bir nedensel haritada gösterilmektedir. Grafik oluşturulması için bu yöntem, görselleştirmeyle birlikte oluşan problemlerin analiz edilerek çözülmesini sağlar. Özellikle karmaşık ve çözülemeyen problemlerin sağlıklı sonuçlanması ve çözülmesi için kullanılan yöntemlerden biridir.
Bu yöntem sayesinde bir probleme neden olan bütün faktörlerin sebep-sonuç ilişkileri daha kolay belirlenebilir ve analiz edilebilir. DEMATEL yöntemi sayesinde faktör performans oluşturma sırasında karmaşık olan neden-sonuç ilişkisini görselleştirmek mümkün olsa da oluşan faktörlerin birbirine olan etkileşimi nicel olarak belirlenmesi oldukça zor olabilir. bu zorluktan dolayı etkileşim düzeyinin belirlenmesi için DEMATEL yöntemi bulanık ortama genişletilmesi için 7 aşamadan oluşturulur. Bu aşamalar aşağıdaki gibidir:
• Faktörlerin Belirlenmesi ve bulanık skalanın oluşturulması,
• Bulanık direkt ilişki matrisinin oluşturulması,
• Normalize edilmiş bulanık direkt ilişki matrisinin oluşturulması,
• Bulanık toplam ilişki matrisinin oluşturulması,
• Etkileyen ve etkilenen faktörlerin belirlenmesi,
• Durulaştırma
• Faktör ağırlıklarının belirlenmesi,
DEMATEL yaklaşımının son adımında, tanımlanan başarı faktörleri ve performansla ilgili ilişkileri nedensel bir etki ilişki haritası tasvir edilir. Dahası, faktörler nedenler ve alıcılar olarak sınıflandırılabilir. Tanımlanan tüm başarı faktörleri ve yalnızca performansla ilgili nedensel ilişkileri bir etki ilişkisi haritasında görselleştirilir. Bu nedensel harita, apsisinin tam etkilerin değerlerini temsil ettiği ve ordinat ekseninin net etki değerlerine ölçeklendiği bir tür koordinat sistemi olarak çerçevelenir.
Sonuç olarak mali performans üretiminin altında yatan başarı faktörleri hakkındaki nedensel bilgi, etkili bir koruyucu bakım için önemli bir ön koşuldur. Bu amaçla, proje yöneticisinin önemli kısımlarının, çalışanların öznel deneyimleri ve bilgilerinden yararlanılması gerekir. Konuya bağlı zımni bilgiyi çıkarmak ve bunu bir organizasyonun yönetimi için açıkça kullanılabilir kılmak, bilgi yönetiminin mevcut görevidir. Daha sonra, uygun bir haritalama yönteminin uygulanmasıyla ortaya çıkan zımni bilgi toplanmalı, yapılandırılmalı ve daha genel bir şekilde ve çalışanların uygulanabilir bir şekilde sistematik hale getirilmelidir. Ek olarak, karmaşık finansal performans oluşturma süreci, başarı faktörlerini performansla ilgisi ve bunların nedensel ilişkileri açısından temsil edilecek ve analiz edilmelidir.
DEMATEL yöntemi, dışsallaştırılmış zımni bilgi temelinde bir nedensel haritanın nasıl oluşturulacağı yaklaşımlarını gösterir. Her iki yöntem de prosedürler ve sonuçlar açısından farklılık gösterir. Nedensel haritalama, nicel değerlendirmenin olmaması ve örtük bilginin oldukça öznel bir araya getirilmesi nedeniyle başarı faktörleri tanımlanmış nedensel yapılarının düşük kalitede olmasını sağlar. Bununla birlikte, haritalama bağlamında DEMATEL uygulandığında, sübjektif önyargı, başarı faktörlerini sistematik ve şeffaf bir ikili değerlendirmesi ile en aza indirilebilir. Tekrarlanabilirliği nedeniyle öznelerarasılık sağlar. Ancak faktörler arasında keşfedilen nedensel ilişkiler yalnızca sıralı bir ölçekte yorumlanabildiğinden, gelecekteki performans gelişmelerine ilişkin stratejik tahminler ancak sınırlı bir ölçüde mümkündür.
Nesnel bir geçerliliğe ulaşmak için, yeterli verilerin varlığı ve uygun şekilde seçilmiş istatistiksel prosedürlerin kullanılması gereklidir. Nedensel haritanın tüm değişkenleri için zaman serisi verileri mevcutsa, nedensel ilişkilerin doğrulanması çok değişkenli bir zaman serisi modeli kullanılarak yapılabilir. Bu haritanın değişkenleri doğrudan gözlemlenebilir değildir. Ancak uygun faktörlerle gizli değişkenler olarak işlevselleştirilebildiğinde, yapısal eşitlik modellemesi başarı faktörleri arasındaki neden-sonuç ilişkilerini doğrulamak için kullanılabilir. Nedensel ilişki ağının istatistiksel doğrulaması, göreli karşılaştırılabilirlik ve net öngörülebilirlik elde etmek için önceki sıralı verileri metrik formlarda nesnelleştirir. Böylece, haritanın önemi DEMATEL tarafından yapılana kıyasla optimize edilmiştir. Son olarak, performansın gerçekleştirilmesi ve üretimi, doğrulanmış harita ile anlaşılabilir bir şekilde niteliksel ve niceliksel olarak temsil edilebilir ve analiz edilebilir. 
onuç olarak DEMATEL yönteminin avantajları ve yetenekleri nedeniyle, DEMATEL’in yaklaşımı son on yılda büyük ilgi gördüğünden birçok araştırmacı, çeşitli alanlarda karmaşık sistem problemlerini çözmek için uygulamaktadır. Ek olarak, birçok gerçek dünya sistemi kesin olmayan ve belirsiz bilgiler içerdiğinden, DEMATEL farklı ortamlarda daha iyi karar verme için genişletilmiştir. Ancak, bilgiler dâhilinde, DEMATEL tekniği ve uygulamaları için sistematik bir inceleme yapılmamıştır. Bu nedenle, DEMATEL’e dayalı karar verme yaklaşımlarına ilişkin en son literatürün kapsamlı bir incelemesini yapılmalıdır.
Kaynakça:
irphouse.com/ijla/ijlav6n2_08.pdf
ascelibrary.org/doi/10.1061/%28ASCE%29ME.1943-5479.0000882
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu