Echinococcus’un doğal yaşam döngüsü için insanlar gerekli olmayan, tesadüfî veya anormal konakçılardır. Ve ancak yumurtalar yutulduktan sonra tesadüfî konakçı organların içinde bir kist (hidatik kist) olarak gelişir. Hidatik hastalığa yol açan larva enfeksiyonu, ara konakta metacestode uzun vadeli büyüme ile karakterizedir. Parazitik kistik yapı tipik olarak berrak bir hidatik sıvıyla doldurulur. Kistin çimlenme iç zarı çimlenme sağlar ve dış kistik tabaka lamine bir bölüme sahiptir. Granülomatöz bir inflamatuar reaksiyon, kisti çevreleyen fibröz bir doku oluşumuna yol açar. Gelişmekte olan kistler, hastalığa bağlı morbidite ve mortaliteden sorumludur.
Ekinokokkoz, ortadan kaldırılabilir bir hastalık olarak görülmekle birlikte, endemik bölgelerde halk sağlığı sistemleri ve tarım sektörleri için ciddi ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Bu nedenle, çok sayıda kontrol programı, parazitik yaşam döngüsünün kesintiye uğramasına yönelik önleyici tedbirlerin, hidatik hastalığının prevalansını ve insidansını nispeten azaltabileceğini ortaya koymaktadır.
Echinococcus Granulosus Kistinin Hidatik Yapısı (Larva Dönemi)
Echinococcus granulosusun hidatik kistleri, bitişik organlar tarafından sıkıştırılmamışsa, genellikle küresel veya yarı küreseldir. Kistlerin boyutu oluşum zamanına bağlı olarak değişir. Bununlbirlikte echinococcus granulosusun 3 katmandan oluşur ve bunlar aşağıdaki gibidir:
Dış (Perikist) katmanı
Dış katman, hidatik kisti çevreleyen adventisya veya ektokist olarak da adlandırılır. Bu katman, konağın enfeksiyona tepkisi olarak konakçı hücreler (modifiye edilmiş yoğun lifli koruyucu doku) tarafından üretilir. Konakçı doku ile parazit arasında yakın bir etkileşim vardır, bu katman, kistin gelişimi ve hayatta kalmasında önemli bir rol oynar. Dış tabakadaki herhangi bir bozulma, hidatik kistin dejenerasyonuna veya patlamasına yol açar. Bir perikist tabakasının çapları, hidatidin mevcut olduğu konakçı organa bağlı olarak değişir, ancak genel olarak çaplar yaklaşık birkaç milimetredir.
Lamine (medial) katmanı
Elektron mikroskobu altında gözlenen amino karbonhidratlar açısından zengin mikrofiber lifler ve yoğun granüllerden oluşan, beyaz renkli, katı, hücresel olmayan ince bir tabakadır. Hastalığın tedavisinde kullanılan ilaçların etkisini azaltmadaki rolünün yanı sıra, parazitin konağın immün yanıtından korunmasında ve sürekli büyümesi için uygun ortamı sağlamada rol oynar.
Germinal (iç) tabaka
Bu, çekirdek içeren hücresel canlı bir tabaka olan hidatik kistin iç tabakasıdır ve germinal tabakanın oluşturduğu parmak izleriyle lameller tabaka ile ilişkilidir. Kistin bileşenlerini korur ve kist duvarının ozmotik basıncını kontrol eder. Tomurcuklar, germinal tabakadan oluşurken kistin boşluğuna doğru büyür ve tomurcuklar vakumlanıp saplanır. Daha sonra, hücrelerin iç tabakasından tomurcuk oluşturma süreci, protoskoliklerin oluşumuna yol açan bu boşluklardan başlar. Sulu kistin doğurganlığı, protoskoliklerin varlığı, bunların artan büyümesi ve germinal tabaka ile ilişkileri vardır. Bunların yanı sıra beyaz renk ve germinal tabakanın kalınlığı aracılığıyla kist fertilitesini belirlemeye yönelik diğer kriterler tarafından belirlenir.
Echinococcus Granulosus Kistinin Hidatik Bileşenleri
Kuluçka kapsülleri
Bu kapsüller, germinal tabakadan kistin boşluğuna doğru, küçük tomurcuklar olan birkaç endojen tomurcuklanma tarafından tabakadan oluşur. Bu tomurcuklar büyür ve her kapsül, gövde tarafından ebeveyn kistin germinal tabakasına bağlanır. Tomurcuklanma süreci tekrarlanır ve her kapsül, kapsül başına yaklaşık 30-10 başı olan çok sayıda protoskolik içerir. Kapsüller, germinal tabakadan kademeli olarak ayrılır ve kist sıvısında yüzer. Bu kapsüller yapı olarak ana kiste benzer.
Kapsüller yırtılabilir ve protoskolikler serbest kapsüller ile birlikte salınabilir ve bu hidatik kum olarak adlandırılır. Bazen, uygun olmayan bir ortamda büyüdüklerinde, bakteri istilası veya kireçlenme nedeniyle kistler kuluçka kapsülleri içermez. Kapsüller oluşur ancak protoskolik üretmezler ve bunlar steril kistler olarak adlandırılırken, protoskolik üreten kapsüller fertil kistler olarak adlandırılır.
Hidatik kum
Hidatik kum terimi, echinococcus granulosus’un hidatik sıvısında bulunan yavru kistleri, kuluçka kapsüllerini ve protoskolikleri içeren hidatik kistin içeriğini ifade eder.
Hidatik kist sıvısı
Özgün ağırlığı 1.005-1.009, pH’ı 7,2-6,7 olan ve demir, klor, magnezyum, sodyum, kalsiyum, kadmiyum, nikel, krom, bakır ve bazı enzimler gibi inorganik maddeler olan berrak renksiz veya sarımsı bir sıvıdır. Glutamik pirüvik transaminaz (GTP), glutamik oksaloasetik transaminaz (GOT), lipaz içeren asit fosfataz, oksidaz, fosfataz ve dehidrat gibi enzimlerde içerir. Parazitin kaynağına, kistin konumuna, amonyak, bilirubin ve kreatinin gibi parazitlerin metabolizmasına bağlı olarak miktar ve kalite açısından farklılık gösterirler.
Echinococcus Granulosus’un Epidemiyolojisi
Echinococcus granulosus neredeyse tüm dünyada parazit yayılır, fakat birlikte, sığır, koyun, ve diğerleri gibi parazit barındıran, hayvanların çok sayıda vardır. Geniş kırsal alanlarda, kırsal bölgelerde daha yaygındır bu alanlarda yaşayanlar özellikle köpekle kesin konakçılarıdır. Ekinokokkoz, dünyanın birçok yerinde bir sağlık ve ekonomik sorunudur. Yapılan bazı çalışmalar, hastalığın yaygınlığının Çin, Arjantin ve Doğu Afrika’da yaklaşık % 5-10 olduğu yüksek endemik bölgelerde her yıl 100.000 kişide 50’den fazla vaka kaydetmiştir. Hastalık aynı zamanda dünya çapında yılda yaklaşık 1 milyon insanı öldürmektedir, aynı zamanda tedavi ve hayvancılık harcamaları da dâhil olmak üzere yüksek miktarlarda maddi bir kayba neden olmaktadır.
Ayrıca Afrika, Avrupa, Avustralya, Asya ve Akdeniz ülkelerinin bazı kısımlarında yaşarlar. Ayrıca İran, Suudi Arabistan, Kuveyt, Ürdün, Filistin, Suriye, Lübnan ve Irak gibi Orta Doğu ülkelerinde de oldukça endemiktir. Hastalığın epidemiyolojisi, parazitin yayıldığı insan toplumundaki ekonomik ve tarımsal faktörlere, öğrenme düzeyine, sağlık ve sosyal kültüre bağlıdır. Ve hastalığın yayılmasına yardımcı olan şey, evcil hayvanlarla, uygun sağlık koşullarının olmaması nedeniyle özellikle de köpeklerle karşılaşılmaktadır.
Irak, gevşek parazit bulaşmış köpeklerin yayılması nedeniyle hastalık için oldukça endemik bir ülkedir. Bu hastalığın salgını ile ilgili yeni birçok çalışma olmasına rağmen, bu hala büyük bir sağlık sorunudur. Tanı ve tedavi için modern koşulların ve ekipmanın mevcut olmasına rağmen, bu parazitle mücadele için yeterli girişimin olmadığından Irak’ta hala endemiktir. Küresel dağılımı ve yüksek bölgesel prevalansı nedeniyle hidatoz ve kistik tipin (CE) epidemiyolojisi hala yükselişte olup, son yirmi yılda alveolar tip (AE), özellikle morbidite ve mortalite oranında düşüş gözlenmiştir. Asya’da, dünyanın tüm ülkelerinde yapılan yoğun epidemiyoloji çalışmalarının bir sonucu olarak bildirilmiştir.
Hidatidoz (Ekinokokkoz)
Hidatidoz, insanoğlunun bilinen en eski hastalıklarından biridir. Bu hastalık Mısırlılar tarafından, İncil Talmud’da Babillilerin bahsettiği gibi, MÖ 1534 yılına dayanan bir belgede tanımlanmıştır. Burada oluşan kisti sıvı ile dolu bir mesane olarak tanımlamışlardır. Bu hastalık, hem hayvanlarda hem de insanlarda karaciğer ve akciğerler gibi farklı lokasyonlarda farklı büyüklükte hidatik kistlerin oluşmasından kaynaklanır. Ve hastalığın ciddiyeti kist sayısına, boyutuna ve lokasyonuna göre değişir. Bu kistler hayvancılık alanında ekonomik kayıplara ek olarak insan hayatının da kaybına neden olabilir. Bu hastalığın insidansı insanlarda yüksektir çünkü riski sadece radyolojik incelemeler veya çeşitli cerrahi operasyonlar sırasında tesadüfen saptanmasıdır, ancak hayvanlarda katliamlarda rutin tespit sırasında keşfedilebilir. Hidatidoz hastalığının nedeni iki önemli faktöre bağlıdır.
Birincisi, hastalığın başlangıcından bu yana erken evrelerde enfeksiyonun bilinmesinin mümkün olmamasıdır, çünkü kistin boyutu artana kadar semptom göstermez, bu da komşu dokulara baskı yapar. İkinci faktör, terapötik araçların kaybıdır ve hastalık, metastaz evresindeki metastazının ciddiyetine çok benzerdir. Ayrıca bu kistler saç ve tırnaklar dışında vücudun her yerinde bulunur. Bu hastalık Irak’taki endemik hastalıklardan biri olduğundan insan sağılığı, ekonomik ve sosyal açısından etkisi vardır. Bu nedenlerden dolayı birçok hasta olmasına rağmen cerrahi müdahale olarak tedavi yöntemlerini araştırmak için birçok çalışma ve araştırma yapılmıştır. Bununla birlikte hastaların bazı durumları normal tedaviyi zorlaştırdığı için ameliyatla tedavi edilmektedirler.
Hidatidozun klinik semptomları
Hidatis kist hastalığı (HCD) enfeksiyonun başlangıcında yavaştır, kistin yavaş büyümesi ve gelişmesi nedeniyle yılda yaklaşık 10-1 mm çapa ulaşana kadar görülmezler. Klinik belirtilerin ortaya çıkması, etkilenen organın içindeki kistin boyutuna, aşamalarına, özellikle hepatik damarlar ve safra kanalları arasındaki komşu organlar arasındaki etkileşim yoluyla bileşenlerinin etkinliğine bağlıdır. İnsanlarda semptomlar etkilenen organa bağlıdır ve karaciğer yaklaşık % 70-60 oranında en çok maruz kalan organdır. Ardından % 22-20 ile akciğerler, dalak, kalp, kaslar, göz ve tiroit bezi, % 6 böbrekler ve beyin izler. Kemikler % 1, dişler, tırnaklar ve saçlar dışında hidatik kist içermeyen vücut organlarının neredeyse hiçbiri yoktur.
Bununla birlikte karaciğerde bazı semptomlar gösterir, bu semptomlar kist genişlediğinde ve karaciğer apseleri ile palpe edildiğinde duyarlı hale gelir. Aynı zamanda karın ağrısı, kusma ve bulantı veya hepatik kan basıncında ve alt vena kava boşluğunda da ikincil fibroz varlığına neden olur. Hidatik kist karaciğere yapışma sırasında diyafram üzerinde önemli bir baskıya, göğüste kistin içeriğinin kırılmasına ve çıkmasına neden olur. Akciğerde klinik semptomlar, kistin büyüklüğüne ve sağlıklı veya yırtık olmasına bağlı olarak akciğer loblarında kist basıncının varlığına neden olur. Ayrıca değişen şiddette göğüs ağrısı ve öksürük, hemoptizi, nefes darlığı, kanama ile ve akciğerlerde bu semptomlar hastalığın ilk bakışta görülmez. 
Kist pulmoner veziküllerin içine girdiğinde mantar ve bakteriyel enfeksiyonlar için uygun bir ortamdır, enfeksiyondan sonra pnömoniye yol açar ve böylece akciğeri tahrip eder. Karın boşluğu içindeki hidatik kistin patlaması, akut alerjik reaksiyonlar nedeniyle anafilaktik şok olarak bilinen bir şoka neden olur. Bu şok, etkilenen organ ve komşu organlarda ikincil kistlerin şiddetli yayılmasına neden olur ve bazen patlama izler. Vücudun herhangi bir yerindeki kistin içeriğini kan dolaşımına sızdırarak baş ağrısına ve ani ölüme yol açabilecek diğer komplikasyonlara yol açar.
Semptomlar, kist küçük olduğunda bile gelişir ve çoğu serebral kist hastalığı vakası çocuklarda teşhis edilir. Bu enfeksiyon ciddidir ve bazen ölüme yol açar. Gözdeki kistler nadirdir ve gözün dış tümörüne, görme bozukluğuna, ekzoftalmozlara ve bazen göz kapağı çevresinde körlüğe neden olur. Kemiklerde, kistik hidatik hastalığı sıklıkla korteksin kademeli olarak aşınması nedeniyle kırılmaya neden olurken üst ve alt ekstremitelerde ağrı şeklinde semptomlar gösterir. Kemik torbaları, laminer tabakanın oluşmadığı şekilde anormaldir. Hayvanlarda enfeksiyon gizlidir ve bazen semptomların başlamasından önce kesilebilir. Semptomların şiddeti, hastalığın şiddetine ve kist hidatiğinin konumuna bağlı olarak değişir. Klinik belirtiler genellikle etkilenen hayvanda süt üretiminde azalma, zayıf yün ve etkilenen bölgede organ hasarı gibi görülür.
Kaynakça:
ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4767951/
who.int/news-room/fact-sheets/detail/echinococcosis
sciencedirect.com/topics/biochemistry-genetics-and-molecular-biology/echinococcus-granulosus
researchgate.net/publication/49776660_Understanding_the_laminated_layer_of_larval_Echinococcus_I_Structure
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu