Halı Sanatı ve Tarihçesi

 

Halı, günümüzde evlerin dekorasyonunda kullanılan en önemli eşyalardan biridir. Ancak halıların tek işlevi, evlerde dekorasyon amacı ile kullanılmaları değildir. Aynı zamanda zeminin kapanmasına ve mekânların ısınmasına da katkı sağlar. Hem kullanım açısından hem de estetik açıdan hayatımızda önemli bir yeri olan bu eşyaların tarihi ise oldukça eskiye gitmektedir. Halı sanatı genellikle İran, Türkiye, Hindistan ve Çin ile birlikte anılır. Ancak yapılan araştırmalar, halı sanatının Kuzey Asya ve Orta Asya’nın ovalarında geliştiğini göstermektedir.
Halı, ilk dönemlerde göçebe yaşam süren topluluklar tarafından kullanılmıştır. Göçmenler, halılar ile çadırlarının zeminini örtmüş ya da çadırlarının duvarlarını süslemişlerdir. Yine koyun ve keçi gibi hayvanların tüyünden dokunarak elde edilen halı ve kilimler, koyun derisi kaplamalardan daha çok tercih edilmiştir. Bunun nedeni ise halı ve kilimlerin daha kolay işlenmesidir. Peki, halı nedir, halı sanatı nasıl bir tarihi gelişim göstermiştir?

Halı Sanatının Tarihi Gelişimi

Halı Nedir? Halı, zeminlerde belirli alanları kaplamak ya da duvara asmak üzere dokuma tezgâhlarında işlenen dokuma bir kumaştır. Halıların dokunması esnasında dokuma ipleri farklı yoğunluklarda düğümlenir ve farklı motifler elde edilir.
Halı tezgâhları, yere sabitlenen ve aralarına çözgü sabitlenmiş iki ahşaptan oluşur. Günümüzde göçebeler tarafından hala kullanılan yatay tezgâhlar ise, kolay katlanabilir özellikte olmaları nedeniyle pratik kullanım sağlar.
Halı sanatı ile ilgilenen kişiler, halı nasıl dokunur sorusunun cevabını merak ederler. Halı dokuma, sabır gerektiren zahmetli bir iştir. Ancak kısaca özetlemek gerekirse halı; tezgâhlarda yün, ipek ya da pamuktan ilmekler bağlayarak oluşturulan küçük kumaş şeritlerinin bir araya getirilmesi ile meydana getirilir. Halı dokuma tekniği kısaca böyledir ve bu tekniğin temel mantığı yüzyıllardır değişmemiştir. Halı tezgâhında yer alan dikey ipler “çözgü”, yatak çizgiler ise “atkı” olarak adlandırılır.
Günümüzde de rağbet gören antik halı çeşitleri el yapımı ürünlerdir. Ancak bu halılar fiyat olarak oldukça pahalıdır. Bu nedenle artık daha ekonomik olan makine yapımı halılar tercih edilmektedir.

Halı Sanatı Tarihi

Tarihçiler tarafından yapılan araştırmalar sonucunda halının günümüzden 4.000-5.000 yıl önce Asya’da geliştiği anlaşılmıştır. Yine yapılan çalışmalar sonucunda Sibirya’da bulunan Altay dağlarının Pazırık Bölgesi’nde Pazırık halısı keşfedilmiştir. Sibirya’da bir mezar höyüğünde rastlanan Pazırık halısı, M.Ö. V. yüzyıla tarihlenmektedir. Çift düğümle dokunduğu tespit edilen bu halı üzerinde geometrik desenler ve hayvan motifleri yer almaktadır.
2500 yıllık bu halı, sofistike tasarımı ve gelişmiş dokuma teknikleri ile dikkatleri üzerine çekmektedir. Bu nedenle de halı sanatı tarihinin M.Ö V. yüzyıldan çok daha önceye dayandığı düşüncesini doğurmaktadır. Bugün halı, Rusya’da bulunan Hermitage Müzesi’nde sergilenmektedir.
Bilinen en eski halı olan Pazırık halısı, aynı zamanda Gorny-Altay halısı olarak da bilinmektedir. Halının sadece 10 santimetrekaresinde 36.000 düğüm yer aldığı tespit edilmiştir. Günümüzdeki halılar ile karşılaştırdığımızda bu halı üzerinde yer alan düğümler ile modern halılarınkinden çok daha fazladır. Yine halının desenleri de ilgi çekicidir. Ortasında bir şerit motifi bulunur. Yine bir sonraki kademede geyikler ve sonrakinde ise atlar üzerinde savaşçılar bulunmaktadır. Bunun yanında halının üzerinde yer alan atlı friz ve çiçek desenleri antik Pers sanatında da yer almaktadır. Yine Persepolis antik kentinden günümüze ulaşan kalıntılardaki kabartmalar üzerinde yer alan desenler ile Pazırık Halısı desenleri benzerlik göstermektedir.
Pazırık halısının kökeni konusunda özellikle yün ve boyalar belirleyici özellik göstermektedir. Halıda kullanılan yün ile Pazırık bölgesinde yer alan mezarlardaki koyun derisi postların yünü aynıdır. Bunun yanında halının iplerinin boyanması adına kullanılan kırmızı boya, böceklerden elde edilen lak türünden elde edilmekteydi. Bu özel lak türü ise Baltık ya da Polonya kökenli olduğu zannedilmektedir. Yine bu boya, Doğu Avrupa’dan Yüksek Altay’a kadar sürekli hareketli olan göçmenler için kolay elde edilecek bir malzemedir. Bu nedenle de halıda Pers etkisi olduğu düşünülür. Ancak bulunduğu bölgede yaşayan göçebe halklar tarafından yerel olarak dokunmuş olmaları ihtimali çok daha yüksektir.

Türk Halıları

Halı sanatı tarihinde önemli bir yeri olan Türk halılarının en eskisi XIII. yüzyıla tarihlenmektedir. Anadolu’da halı dokumacılığının özellikle Konya, Ankara ve Kayseri bölgeleri civarında geliştiği söylenebilir. Yine XVII. yüzyıla gelindiğinde Türk halılarında ciddi bir Fars etkisi görülmektedir. Bu anlamda kalite, stil ve teknik bakımından İran halıları ile aynı standartlarda bir dokuma kültüründen bahsedilebilir.
Türk halılarının dokunmasında yün, pamuk ve ipek kullanılmaktaydı. Kullanılan bu ipler, Türkbaff olarak da bilinen Türk düğümü ile bağlanmaktaydı. Bunların yanında Türk halılarından İran halılarına nazaran daha çok çift düğüm kullanılmıştır. Bu nedenle de Türk halılarında daha çok geometrik desenler kullanıldığı görülmektedir.
Günümüzde meşhur yöresel Türk halıları arasında ise; Kayseri, Kula, Yağcıbedir, Mekri, Hereke, Yahyali, Gördes ve Demirci halıları yer almaktadır.

İran Halıları

İran ya da diğer adı ile Fars halılarının tarihinin günümüzden 5 bin yıl öncesine dayandığı tahmin edilmektedir. Bunun nedeni ise Pazırık halısı üzerinde bulunan motifler ile Persepolis antik kentinde yer alan Pers sarayı rölyeflerindeki motiflerinin birbiri ile benzer olmasıdır. Ancak Pazırık halısının tam anlamı ile Pers üretimi olduğunu söyleyemeyiz. Bunun yerine kullanılan motiflerde bir etkileşim olduğunu söylemek çok daha doğru olacaktır.
Fars kültüründe geleneksel halı üretimi ise XV. yüzyılda başlamıştır. Bu halılar üzerinde yer alan desenler ise daha çok minyatür ağırlıklıdır. Ancak bunun yanında geometrik desenler de yoğun olarak kullanılmıştır. Özellikle Safevi döneminde dokunan İran halılarının çok detaycı, kıvrımlı, çiçek desenli ve ciddi bir ustalığın eseri oldukları görülmektedir. Bu halılar İslam dünyasını da etkilemiştir. Bu anlamda Anadolu, Moğolistan ve Hindistan gibi coğrafyaların halı dokuma konusunda Fars halılarından etkilendikleri izlenmektedir.
Günümüzde XVI. ve XVII. yüzyıllarda dokunmuş Fars halıları, çok yüksek fiyatlara alıcı bulmaktadır. Bunun yanında bu değerli halılar, her yıl milyonlarca kişinin ziyaret ettiği müzelerde sergilenmektedir. İran’da üretilmiş halılar özellikle de Avrupa müzelerinde koleksiyonerlerin sergilerinde sergilenmektedir. Yine günümüzde kadar satışı yapılan en pahalı halı, 33,7 milyon USD’ye alıcı bulan ve XVII. yüzyıla ait Kirman İran Halısıdır.

Antik Halı Nasıl Anlaşılır?

Bir halının antik olup olmadığını anlamak için belli özelliklerin değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu özellikler arasında halının yaşı, yöresi, deseni, rengi, nadirliği, durumu ve ölçüsü bulunmaktadır. Ancak bu özellikler günümüz için geçerlidir. Çünkü bundan 50-100 sene sonra bu özelliklerde bazı değişikliklerin olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.
Bir halının antika olarak değerlendirilebilmesi için yaşının en az 100 yılın üzerinde olması gerekir. Yine yün, tiftik, pamuk ya da ipekten imal edilmesi ve kök boya kullanılmış olması şarttır. Bunu yanında halıda kullanılan renkler ile o yörenin bitki örtüsü ve gelenekleri ile sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Bu anlamda renkler üzerinden halının hangi yöreye ait olduğu anlaşılabilir.
Halıların dokunmasında her ne kadar aynı yöntemler kullanılsa da, teknik açısından yöreler arasında farklılıklar bulunur. Bu, genellikle atkı atma tekniğinin değişmesinden kaynaklanır. Yine halının ölçüsü de yörelerdeki kullanım amaçlarına göre değişiklik gösterir. Özellikle göçebe yaşamın etkisi ile yüzyıllar boyunca küçük halıların dokunduğunu görüyoruz. Ancak bunun yanında XVI. yüzyıldan itibaren Uşak halıları ile birlikte büyük ölçülü halılara rastlanmaktadır. Tüm bu özellikler göz önünde bulundurularak bir halının antika olup olmadığı, işin ehli kişilerce anlaşılabilmektedir.

Yazar: Elif Çetinel