Dağlara ya da yüksek rakımlı yerlere tırmananlar, irtifa hastalığı terimini bilmektedirler. Yüksek yerlere seyahat eden (8.000 ila 18.000 feet arasında herhangi bir yerde) yürüyüşçülerin, kayakçıların ve maceracıların yaklaşık % 20’si irtifa rahatsızlığı yaşamaktadır. Bu hastalık normalde bir gece de bu sorundan kurtulmamalarına rağmen, bazı doğal ilaçlar ve diyet önerileri yüksek irtifa toleransını artırmaya yardımcı olabilmektedir.
Yüksek rakımlarda, vücut yeterli oksijen alamayabilir ve bu oksijen eksikliği irtifa hastalıklarına neden olabilir. Genel olarak, bu durum kendini 8000 feet veya daha yüksek irtifalarda göstermektedir. Bu yüksekliklere alışmayan bireylerde daha belirgin bir durumdur. Ayrıca irtifa rahatsızlığı, öngörülemeyen bir rahatsızlıktır ve tehlikeli olduğu için hafife alınmamalıdır.
Belirtileri ve Semptomları
İrtifa hastalığına eşlik eden belirtiler ve semptomlar ya hemen ortaya çıkabilir ya da biraz zaman alabilmektedir. Bu hastalığın başlıca belirtileri bulunmaktadır ve bu belirtiler aşağıdaki gibidir:
• Yorgunluk veya halsizlik
• Uykusuzluk hastalığı
• Sık sık baş ağrısı
• Mide bulantısı
• Kusma
• Hızlı kalp atışı
• Nefes darlığı
Ayrıca daha ciddi semptomları bulunmaktadır ve bu semptomlardan bazıları aşağıdaki gibidir:
• Deri solması ciltte mavilik, gri veya soluk hale gelme
• Zihin bulanıklığı ve düşünememe
• Sürekli öksürük
• Kan tükürme
• Göğüste darlık
• Bilinçsizlik veya bilinç kaybı
• İstirahatte bile nefes darlığı
• Düz bir çizgide yürüyememe
İrtifa Hastalığının Çeşitleri
Ciddiyetin derecesine bağlı olarak üç tür irtifa hastalığı vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
Akut Dağ Hastalığı (AMS): Bu en yaygın görülen irtifa hastalığı tipidir ve semptomları zehirlenme hastalığına çok benzemektedir.
Yüksek İrtifa Beyin Ödemi (HACE): Akut irtifa hastalığı devam ettiğinde, Yüksek İrtifa Beyin Ödemi’ne (HACE) yol açabilmektedir. Bu, beyinde ki basıncın sona erdiği ve normal şekilde işlev görmekten vazgeçtiği ciddi bir AMS şeklidir. Belirtileri şiddetli AMS ile aynıdır, ayrıca uyuşukluk, sinirlilik, zihin bulanıklığı ve yürümede zorluk bulunmaktadır.
Yüksek İrtifa Akciğer Ödemi (HAPE): Bu tür irtifa hastalığı HACE’nin ilerlemesi durumudur, ancak kendi başına da ortaya çıkabilmektedir. Akciğerlerde aşırı sıvı birikmesi sonucu, fonksiyonlarını bozar. HAPE’nin semptomları arasında nefes darlığı, halsizlik ve şiddetli öksürük bulunmaktadır. HAPE hemen, ya irtifa düşürerek ya da aksi takdirde ölüme yol açabileceği için ilave oksijen alarak tedavi edilmelidir. Ayrıca göründüğü gibi, yüksek irtifa hastalığının tek nedenidir.
Sebepleri ve Risk Faktörleri
Kişinin vücudu yüksek irtifalara alışık olmadığında, hemen irtifa hastalığı belirtileri göstermeye başlayabilir. Rakım artmaya devam ettikçe daha az oksijen bulunur ve bu rakım hastalıklarına neden olmaktadır. Kişiyi irtifa hastalığı geliştirme riskine sokan bazı faktörler bulunmaktadır ve bu faktörler aşağıdaki gibidir:
• İrtifa hastalığı öyküsü
• Günde 1600 feet’ten fazla tırmanma
• Hızlı artan irtifa
Ayrıca kişi irtifa rahatsızlığından mustarip olabileceğini düşünüyorsa, teşhis konması için derhal bir doktora görünmelidir ve durumunun teşhisi için uygulanabilecek bazı genel testler bulunmaktadır.
Teşhisi
Doktor tanıya kişiyi yüksek irtifalarda yaşadığı belirtiler hakkında sorular sorarak başlayabilir, daha sonra fiziki muayene eder. Doktorun muayene sırasında aşağıdaki adımları uygulayabilir:
• Kişinin herhangi bir nefes darlığı veya sıvı birikimi belirtileri olup olmadığını görmek için göğsünü ve kalp atışını dinlemek için bir stetoskop kullanır
• Sıvı veya akciğer çökmesi belirtileri olup olmadığını kontrol etmek için bir röntgen muayenesi yapabilir
Kişinin sıvı birikmesi veya akciğerde çökme olması durumunda, kritik öneme sahip olabileceği için hemen tedavi altına alınmalıdır. Kişi gece boyunca irtifa hastalıklarından kurtulamazsa da, yüksek irtifalara her seyahatinde kesinlikle daha iyi hale getirmek için çalışabilir. Ve bu durumu iyileştirmek için, uygulayabileceği basit ve doğal yöntemler bulunmaktadır. İrtifa hastalığı ile mücadele etmeye yardımcı olabilecek en iyi ilaçlardan bazıları aşağıdaki gibidir:
• Vitaminler
• Koka yaprakları
• Uçucu yağlar
• Zencefil
• Sarımsak
• Turşu suyu
• Limon
Vitaminler: Antioksidanlar yüksek irtifalarda daha kolay nefes almaya yardımcı olabilmektedir. C ve E vitaminleri gibi besinler bu açıdan en iyi vitaminlerdir, çünkü ikisi de antioksidandır ve bağışıklık sisteminin güçlendirmektedir. Bu vitaminler yönünden zengin besinler arasında turunçgiller, ıspanak, lahana, papaya, badem, fındık ve ayçiçeği tohumları bulunmaktadır. Kişi ek takviyeler almak istiyorsa, bunu diyetisyeniyle veya doktoruyla konuştuktan sonra uygulamalıdır.
Koka yaprakları: Koka yapraklarının yüksek rakımlarda bile egzersiz sırasında yardımcı olduğu bulunmuştur. Ayrıca etkileri uzun süre boyunca hissedildiğinden, bu da onları irtifa hastalığı semptomlarını hafifletmek için iyileştirici bir seçenek haline getirmiştir. Birkaç koka yaprağı biraz limon suyu ile karıştırılarak irtifa hissedildiğinde bu yapraklardan bir miktar çiğnenmelidir. Ayrıca bunu yalnızca bir yürüyüş ya da yüksek rakımlı bir bölgeye gitmeden önce çiğnenmesi gerekmektedir.
Nane yağı: 3-4 damla nane yağı ve 1 çay kaşığı zeytinyağı veya başka bir yağ eklenerek iyice karıştırılmalıdır. Bu karışım boyun veya şakaklara uygulanmalıdır. Ayrıca bir beze veya mendile birkaç damla eklenerek zaman zaman koklanmalıdır. Bu uygulamayı gerektiğinde ya da tercihen bir tırmanıştan kısa bir süre sonra yapılması gerekmektedir. Çünkü nane yağı solunumu kolaylaştıran mentol içermektedir. İrtifa hastalığı sık sık nefes almayı zorlaştırır, bu nedenle bu karışım nefes almayı kolaylaştırmaktadır.
Lavanta yağı: 3 damla lavanta yağı ve 1 çay kaşığı zeytinyağı veya başka bir yağ iyice karıştırılmalıdır. Ve bu karışım şakaklara ve boynun arkasına sürülmelidir. Ayrıca, ek faydalar için lavanta esansiyel yağı aroması solunabilir. Bu karışımı, daha yüksek bir rakıma gitmeden önce uygulanması gerekmektedir. Lavanta yağı, yağın güçlü anti-enflamatuar ve analjezik özelliklerine atfedilebilen irtifa hastalığına eşlik eden baş ağrısı ve mide bulantısını hafifleterek kişiyi sakinleştirmeye yardımcı olmaktadır.
Zencefil: Birkaç dilim kıyılmış zencefil, isteğe bağlı zencefil şekeri veya çayı, yüksek rakıma giderken küçük kıyılmış zencefil parçaları çiğnenmelidir. Alternatif olarak, zencefil şekerleri emilebilir ya da huzursuz hissedildiğinde zencefil çayı içilebilir. Bu tedaviye semptomların başlamasından önce önleyici bir önlem olarak veya semptomların yüzeye çıkmasından sonra başlanmalıdır. Zencefil, her ikisi de irtifa hastalığı olan yüzeyde görülen bulantı ve kusma semptomlarını gidermek için yaygın olarak kullanılmaktadır. Ve bu, antienflamatuar özelliklerine bağlanabilir.
Sarımsak: 2-3 diş sarımsak, rakım yükselmeye başladığında çiğnenmelidir. Bu uygulama seyahat sırasında ve istenildiği zaman yapılması gerekmektedir. Sarımsak, anti-trombosit özelliklerinden dolayı kanın incelmesine neden olmaktadır. Her ne kadar bu bir ameliyat sırasında veya bunun gibi diğer durumlarda ölümcül olabilse de, irtifa rahatsızlığının tedavisinde çok faydalıdır. Yüksek rakımlarda kan akışı genellikle azalır ve sarımsak normal kan dolaşımını geri kazanmaya yardımcı olabilmektedir.
Turşu suyu: Küçük bir şişe turşu suyu bu rahatsızlığın semptomlarını önlemede yardımcı olabilir. irtifası yüksek olan yerlere çıkarken biraz turşu suyu içilmelidir. Bunu sadece yüksek rakımlara seyahat ederken yapılması gerekir. Turşu suyu, potasyum ve sodyum gibi mineraller içerdiğinden zengin bir elektrolit kaynağıdır. Kişi yüksek irtifalarda susuz kalma eğiliminde olduğu için, turşu suyunu yudumlamak, kayıp elektrolitlerin yenilenmesine ve irtifa hastalıklarının tamamen önlenmesine yardımcı olabilmektedir.
Limon suyu: Bu karışım için ½ limon, 1 su bardağı su ve bir tutam tuz gerekmektedir. Yarım limon sıkılıp bir bardak suyla karıştırılır, bir tutam tuz ilave edilir ve daha yüksek rakımlara giderken bu çözelti yudumlanmalıdır. Bu karışımı, irtifa hastalığının başlangıcından korkulduğunda içilmesi gerekmektedir. Bulantı ve kusma, kişiyi oldukça rahatsız hissetmesine neden olabilecek irtifa hastalıklarının temel belirtilerinden bazılarıdır. Limon suyunu içmek veya kesilmiş bir limon parçasını emmek bu semptomların neredeyse anında giderilmesine yardımcı olabilmektedir.
Kişinin diyeti vücudunun işleyişinde önemli bir rol oynadığından, irtifa rahatsızlıklarının tedavisi için özel dikkat gerektirmektedir. Bir süre sonra, bazı yemeklerin hasta veya mide bulandırıcı hale geldiği farkına varılır ve bu durum seyahat ederken rahatsız edici olabilmektedir. Bu nedenle, irtifa hastalıklarından uzak durmak için diyette bazı değişiklikler yapmalıdır.
İrtifa Hastalıklarını Önlemek İçin En İyi Gıdalar
İrtifa hastalıklarını önlemeye ve hatta riski azaltmaya yardımcı olabilecek karbonhidrat bakımından zengin gıdalar bulunmaktadır ve bu gıdalardan bazıları aşağıdaki gibidir:
• Enerji Barları
• Üzümlü yulaf ezmesi
• Tam buğday krep veya gözleme
• Yağları düşük sandviçler
• Spor içeceği
• Pirinç
• Makarna
Ayrıca pizza, patates kızartması vb. gibi yağlı yiyeceklerden de kaçınılmalıdır. Yüksek irtifalara her gidildiğinde izlenmesi gereken bazı önemli önleme ipuçları vardır ve bu ipuçlarından bazıları aşağıdaki gibidir:
• Yavaş tempoda yüksek rakımlara tırmanmaya çalışılmalı
• Alkol almaktan kaçınılmalı
• Yeterince su içilmeli
• Uyurken hastalanma kötüleştikçe uyumadan önce alçak bir rakıma dönmeye çalışılmalı
• Kişinin yükseklik hastalığına hızlı bir şekilde karar vermek için Acetazolamide (Diamox) gibi ilaçları yanında olmalı
• Yeterince oksijen almak için pratik Pranayama yani doğru nefes egzersizleri yapılmalı.
• Kişinin durumunu kötüleştirebileceğinden dolayı daha yüksek irtifalarda egzersiz yapılmamalı
İrtifa rahatsızlığı hafife alınmamalıdır ve en kısa zamanda önlemi alınmalıdır. Yukarıda yer alan bilgiler, hastalıklardan büyük ölçüde rahatlamaya yardımcı olabilmektedir. Bununla birlikte, bazı durumlarda, durumu karmaşıklaşmadan önce etkilenen kişiyi daha alçak bir rakıma indirmek en iyisidir. İrtifa hastalığının etkileri, kişi akut dağ hastalığını geliştirirse ve daha düşük bir seviyeye inmezse veya yeterince oksijen almazsa, hastalığı daha karmaşık bir hal alabilir ve ölümcül dahi olabilir. Ancak, semptomların başlamasından kısa bir süre sonra bulunduğu bölgeden alçak rakımlı bir yere inerse, 2-3 gün içerisinde normale dönecektir. Ayrıca kişi ilk önce 6.000-8.000 feet yükseklikte irtifa hastalığı geliştirebilir. 10,000 feet yükseklikte, en sağlıklı durumda olanlar bile nefes almayı zorlaştırabilir bir durumla karılaşabilirler.
Kaynakça:
nhs.uk
onemedical.com
skicity.com
rei.com
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu