Nötrofil, beyaz kan hücresi ve lösemiyi gösteren kan yayılmasıdır. Kemik iliği birçok vücut sistemini etkilediğinden, bir problem kanı etkileyen kanserler de dahil olmak üzere çok çeşitli hastalıklara neden olmaktadır. Bir dizi hastalık kemik iliği için tehdit oluşturmaktadır, çünkü kemik iliğinin kök hücrelerin esansiyel hücrelere dönüşmesini önlemektedir. Lösemi, Hodgkin hastalığı ve diğer lenfoma kanserlerinin iliğin üretken kabiliyetine zarar verdiği ve kök hücreleri tahrip ettiği bilinmektedir. Bir kemik iliği muayenesi, bazı diğer hastalıkların teşhisine de yardımcı olmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Lösemi
• Multipl miyelom
• Gaucher hastalığı
• Olağandışı anemi vakaları
• Diğer hematolojik hastalıklar.
Giderek artan sayıda hastalık hematopoetik kök hücre transferi (HSCT) ile tedavi edilmektedir. Multipl miyelom ve non-Hodgkin lenfoma tedavisinde otolog transplantasyonların yarısından fazlası yapılmaktadır. Ayrıca allojeneik nakillerin çoğu hematolojik ve lenfoid kanserler için yapılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde her 4 dakikada bir, bir kişiye kan kanseri teşhisi konulmaktadır. Kemik iliği nakli genellikle hayatta kalmak için en iyi şanstır. Hastaların yaklaşık yüzde 30’u ailelerinde uygun bir bağışçı bulabilmektedir, ancak her yıl yüzde 70’i ya da her yıl yaklaşık 14.000’i ilgisiz kişi tarafından bağışlanan iliğe güvenmektedir. Otolog HSCT günümüz tedavisinde diğer hastalıklar içinde kullanılmaktadır. Bu hastalıklar aşağıdaki gibidir:
• Multipl miyelom
• Hodgkin olmayan lenfoma
• Hodgkin lenfoma
• Akut miyeloid lösemi
• Nöroblastom
• Germ hücreli tümörler
• Sistemik lupus gibi otoimmün hastalıklar eritematozus ve sistemik skleroz
• Amiloidoz
Allojeneik HSCT bazı hastalıkları tedavi etmek için kullanılmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Akut miyeloid lösemi
• Akut lenfoblastik lösemi
• Kronik miyeloid lösemi
• Kronik lenfositik lösemi
• Miyeloproliferatif bozukluklar
• Miyelodisplastik sendromlar
• Multipl miyelom
• Hodgkin olmayan lenfoma
• Hodgkin lenfoma
• Aşırı kansızlık
• Saf kırmızı hücre aplazisi
• Paroksismal gece hemoglobinüri
• Fanconi anemi
• Talasemi major
• Orak hücre anemisi
• Ağır kombine immün yetmezlik (SCID)
• Wiskott-Aldrich sendromu
• Hemofagositik lenfohistiyositoz
• Mukopolisakkaridoz gibi metabolizma ile ilgili genetik bozukluklar
• Gaucher hastalığı, metakromatik lökodistrofiler ve adrenolökodistrofiler
• Epidermolysis bullosa
• Ağır konjenital nötropeni
• Shwachman-Diamond sendromu
• Elmas-Blackfan anemisi
• Lökosit yapışma eksikliği
Ayrıca HSCT hastalıkların tedavisine yardımcı olmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Meme kanseri
• Erken dönemde bazı hastalarda testis kanseri
• Bazı genetik immünolojik veya hematopoetik bozukluklar
Bununla birlikte kanser tedavisinde kullanılan yüksek doz kemoterapi ve radyasyon tedavisi gibi belirli tedavilerden sonra kemik iliği nakli bazen gerekmektedir. Bu tedaviler, sağlıklı kök hücrelere zarar verme ve kanser hücrelerini tahrip etme eğilimindedir.
Bağış
Kan kanserleri ve diğer hastalıkların tedavisi için gerekli olan kemik iliğinin kendisinden ziyade kan kök hücreleridir. İki ana tip kemik iliği bağışı vardır. Birincisi, pelvik kemiğin arkasından kemik iliğinin alınmasını içermektedir. İkincisi daha yaygın yöntem, periferik kan kök hücresi (PBSC) bağışı olarak adlandırılmaktadır. Bu kök hücrelerin doğrudan kandan süzülmesini içermektedir. Kan kanserleri ve diğer hastalıkların tedavisi için gerekli olan kemik iliğinin yerine bu kan kök hücreleridir. Birey kemik iliği bağışı kayıt defterine katıldığında, hastanın doktorunun uygun gördüğü herhangi bir yöntemi kullanarak bağış yapmayı kabul etmektedir. Maliyetler bakımından, kan iliği bağışı yapma masrafı genellikle sigorta veya hastanın sağlık sigortası tarafından karşılanmaktadır. Bağışçı olan kişinin riski azdır ve bağışçıların yüzde 99’undan fazlası işlemden sonra tamamen iyileşmektedir. Kan iliği bağışında asıl risk işlem sırasında anestezi kullanılmasını içermektedir. PBSC bağışında, kanın bir makineden süzülmesini içeren prosedürün kendisi tehlikeli sayılmamaktadır. Etnik kökene bağlı olarak uygun kemik iliği donörü bulma şansı, yüzde 66 ile 93 arasında değişiklik göstermektedir.
Kemik İliğini Kimler Bağışlayabilir?
Ulusal Kemik İliği Bağışı Programı (NMDP) tarafından tavsiye edilen kemik iliği bağışına ilişkin bazı genel kurallar verilmiştir. Kurallar, bağışçının ve alıcının sağlık ve güvenliğini korumayı amaçlamaktadır. Bağışçıların belirli detaylar için yerel sağlık merkezleriyle iletişim kurmaları ve bağışları sağlık ekibi ile görüşmeleri teşvik edilmektedir. Bu kurallar aşağıdaki gibidir:
• Kayıt defterinde yer alabilmek için potansiyel bağışçıların sağlıklı ve 18 ile 60 yaşları arasında olması gerekmektedir.
• Eğer nakil ihtiyacı olan biriyle eşleşirse, her bağışçı tıbbi muayeneden geçmeli ve bağışta bulunmadan önce enfeksiyonsuz olmalıdır.
• İlaç kullanan kişiler normalde kemik iliğini, sağlıklı oldukları ve bağış anında kontrol altında oldukları tüm tıbbi koşullar olduğu sürece bağışlayabilmektedir.
Kabul edilebilir ilaçlar arasında doğum kontrol hapları, tiroid ilaçları antihistaminikler, antibiyotikler, reçeteli göz damlaları ve cilt kremleri gibi topikal ilaçlar bulunmaktadır. Ayrıca antianksiyete ve antidepresan ilaçlara durum kontrol altında olduğu sürece izin verilmektedir. Bazı durumlarda bağış yapmak mümkün değildir. Bu durumlar aşağıdaki gibidir:
• Hamile olanlar
• Doktor tarafından reçete edilmeyen intravenöz ilaçlar kullananlar
• Eğer kişi hepatit B veya hepatit C için kan testi pozitifse
• Çoğu kanser çeşidi veya belirli kalp rahatsızlıkları gibi özel tıbbi durumları olan kişiler
Ayrıca Lyme hastalığının, sıtma, son dövme veya piercing olan kişiler kemik iliğini bağışı yapabilmek için en az bir yıl beklemeleri gerekmektedir.
Kemik İliği Eşleşmesi Nasıl Belirlenir?
Kişi bağış için kayıt olduktan sonra, potansiyel donörlerle hastaları eşleştirmek için kullanılan HLA-tiplendirme testi yapılmaktadır. HLA tipi potansiyel bağışçı veri tabanına eklenmektedir ve doktor hastaları için bir eşleşme bulmaya çalışmak için kayıt defterine bakmaktadır. Kan hücrelerindeki proteinler, alıcınınkilere benzer olup olmadıklarını görmek için karşılaştırmalar yapmaktadır. Bir eşleşme olursa potansiyel donörle temasa geçilmektedir. Vericinin doku tipi hastaya ne kadar benzerse, hastanın vücudunun nakli kabul etme şansı o kadar yüksektir. Dünya Çapında Kemik İliği Bağışçıları (BMDW), 43 ülkede 59 sicil ve 21 ülkeden 37 kord kanı sicilinden oluşan toplu bir veri tabanıdır; Eylül 2015 itibariyle 26.35 milyon potansiyel kök hücre ve 687 bin kordon kanı bağışçısı bulunmaktadır. NMDP aracılığıyla yapılan ön araştırmalar BMDW’yi düzenli olarak araştırmaktadır.
Kemik İliği Bağışında Ne Olur?
Çalışmalar rutin olarak hematopoetik kök hücre donörleri üzerinde gerçekleştirilmektedir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Hastanın geçmişi ve fizik muayene
• Serum kreatinin, elektrolit ve karaciğer fonksiyon çalışmaları
• Serolojik çalışmalar için sitomegalovirüs (CMV), herpes virüsleri, HIV RNA anti-HIV antikorları, hepatit B ve C virüsleri, insan T-hücresi lenfotropik virüsü ile 1/2 (HTLV-I / II) ve frengi (VDRL). Ayrıca otolog bağışlarda CMV ve VDRL testi gerekli değildir
• ABO kan grubu uyuşumu
• HLA yaörneği verme
• Akciğer grafisi
• Elektrokardiyografi (EKG)
Periferik Kan Kök Hücrelerinin Bağışlanması (PBSC)
Kişi PBSC’yi bağışlayabilmeden önce, prosedürü izleyen beş gün içinde filgrastim adı verilen bir ilacın günlük enjeksiyonlarından geçmesi gerekmektedir. Bu ilaç kemik hücrelerini kemik iliğinden çekmektedir ve böylece donör kanlarında dolaşımda bulunmaktadır. PBSC bağışında aferez olarak bilinen prosedür bulunmaktadır. Bu, kol içine yerleştirilmiş ve makineden geçerek, kök hücreleri filtreleyen, trombositler ve beyaz kan hücreleriyle birlikte vücuttan kan alındığında gerçekleşmektedir. Kalan kan (esas olarak plazma ve kırmızı kan hücrelerinden oluşmaktadır) daha sonra diğer koldaki damardan vücuda geri verilmektedir. İşlem tamamen ağrısızdır ve plazma bağışına benzemektedir. Genellikle PBSC bağışları her biri 2 ila 6 saat süren iki ila dört seansla gerçekleşmektedir. PBSC bağışı anestezi gerektirmemektedir. Kök hücrelerin kemik iliğinden kan dolaşımına mobilizasyonunu (salınımını) teşvik etmek için verilen ilaçlar kemik ve kas ağrıları, baş ağrısı, halsizliklere bulantı, kusma veya uykuda zorluklara neden olmaktadır. Bu yan etkiler genellikle ilacın son dozunun 2 ila 3 günü içinde bitmektedir.
Kemik İliği Bağışı
Kişi PBSC yerine gerçek kemik iliği veriyorsa, filgrastim enjeksiyonlarına gerek duyulmamaktadır. Kemik iliği bağışı, ameliyathanede yapılan ve anestezi gerektiren ve bu nedenle tamamen ağrısız bir cerrahi işlemdir. Tüm prosedür 1-2 saat sürmektedir. Vakaların yüzde 96’sında genel anestezik kullanılmaktadır bu, donörün tüm işlem için bilinçsiz olacağı anlamına gelmektedir. Az sayıda vakada, kemik iliğinin alındığı bölgeyi saran lokal anestezik kullanılmaktadır. Bu durumda, kişi prosedür boyunca uyanık kalmaktadır. Doktorlar, pelvik kemiğin her iki yanında bir santim uzunluğunda bir kesi uygulamaktadırlar. Daha sonra kemiğe özel, içi boş iğneler sokarak içinden sıvı iliğini çekmektedirler. Ayrıca kesikler normal de dikiş gerektirmemektedir. İşlemden sonra, donör kendine gelene kadar müşade altında tutulmaktadır. Yemek yiyip, içip yürüyebiliyorlarsa taburcu edilmektedir.
İyileşme
Bağış sonrasında, özellikle cerrahi müdahale dâhil ise, tam iyileşme birkaç gün sürmektedir. Kemik iliği bağışlayan kişiler genellikle baş ağrısı, yorgunluk, kas, sırt veya kalça ağrısı, kesi bölgesinde morarma ve yürüme zorluğu yaşamaktadırlar. Bu, 2 güne kadar veya birkaç hafta boyunca devam etmektedir. PBSC’yi bağışlayan kişinin, bağıştan sonra, iğne yerinde çürük dışında herhangi bir yan etki yaşama olasılığı yoktur ve neredeyse hemen iyileşme görülmektedir.
Kaynakça:
cancer.net
hopkinsmedicine.org
narayanahealth.org
cancerresearchuk.org
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu