Kış gündönümü, kuzey yarımküre için yılın en uzun gecesini ve en kısa gününü belirtir. Gündönümü, Latincede güneş anlamına gelen “sol” ve hareketsiz durmak anlamına gelen “sistere” terimlerinden türetilmiştir. Güneş’in Oğlak dönencesine ulaştığı astronomik an, gün ışığı açısından Kuzey Yarımkürede yılın en kısa günü ve en uzun gecesi yaşanır. Mevsimlerin astronomik tanımına göre, kış gündönümü aynı zamanda ilkbahar ekinoksuna (Kuzey Yarımküre’de 20 veya 21 Mart veya Güney 
Yarımküre’de 22 veya 23 Eylül) kadar süren kış mevsiminin başlangıcına ya da ilk gününe işaret eder. Bununla birlikte, kışın ilk günü için resmi tarih, ülkenin iklimine ve astronomik veya meteorolojik mevsimleri takip edip etmediğine bağlı olarak değişir. Gündönümünden sonra günler uzar ve bu gün birçok kültürde yeniden doğuş zamanı olarak kutlanır.
Gündönümleri Ekvatorun Her İki Tarafında Zıttır
Gündönümleri ekvatorun her iki tarafında zıttır, bu nedenle yılın en uzun günü olan 21 Aralık, Kuzey Yarımküre’de kış gündönümü, Güney Yarımküre’de (Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika gibi yerlerde ) yaz gündönümüdür, bunun tersi de geçerlidir. Kuzey Yarımküre’de yılın en kısa günü olan Kış Gündönümü, 21 Aralık 2020 tarihinde Türkiye’nin en uzun gecesi15 saat, 6 dakikayla Sinop’ta yaşanmıştır. Delhi’de (Hindistan’ın 2. büyük metropolü) güneş sabah 7.10’da doğmuş ve akşam 5.29’a batarak gün 10 saat, 19 dakika ve 3 saniye sürmüştür. 22 Aralık’ta bir saniye daha uzun sürmüştür. Güney Yarımküredeki Avustralya, Melbourne’da, güneş sabah saat 5.54’te yükselmiş ve akşam 8.41’de batarak gündüz süresi 14 saat,47 dakika ve 19 saniye sürmüştür. Bu durum altı ay sonra tersine çevrilecek, 21 Haziran 2021’de Kuzey Yarımkürede yılın en uzun gündüzü, yaz gündönümü görülecektir. Güney Yarımküre ise yılın en kısa gündüzünü ya da en uzun gecesini görecektir.
Kış Gündönümünün Tarihi Yıldan Yıla Değişir![Kış Gündönümü, Yılın En Kısa Günü]()
Kış gündönümünün tarihi yıldan yıla değişir ve 20 Aralık ile 23 Aralık arasında herhangi bir güne denk gelebilir, 21 veya 22Aralık en yaygın tarihlerdir. Bunun sebebi, güneş yılı ya da dönencel yıl da denilen tropik yılın kullanılan takvim yılına göre farklı olmasıdır. Gündönümünün 20 Aralık’ta gerçekleşmesi nadirdir ve 2080’e kadar gerçekleşmeyecektir. En son 1903 yılında gerçekleşen 23 Aralık tarihli gündönümü 2303’e kadar gerçekleşmeyecektir.
Kış Gündönümü Belirli, Kısa Bir Anda Gerçekleşir
Kış gündönümü sadece belli bir günde gerçekleşmemekte, Kuzey Kutbu’nun Dünya ekseninin 23,5 derecelik eğimi nedeniyle güneşten en uzak noktada olduğu günün belli bir saatinde gerçekleşir. Bu, güneşin Oğlak Dönencesine ulaştığı zamandır. 2020’de, bu an 22 Aralık’ta UTC’de (Eşgüdümlü Evrensel Saat), saat10: 02’de gerçekleşmiştir. Doğu Standart Saatinde (Doğu Zaman Diliminde) olanlar için 21 Aralık tarihinde saat 05: 02’de gerçekleşmiştir.
Gündüz Saatleri Neden Her Gün Aynı Değildir?
Bunun açıklaması Dünya’nın eğiminde yatmaktadır. Güneş sistemindeki her gezegen yörüngelerine göre farklı açılarda eğimlidir. Dünya’nın dönme ekseni, yörünge düzlemine 23,5 derecelik bir açıyla eğilir. Bu eğim Dünya’nın dönüşü ve yörüngesi gibi faktörlerle birleştiğinde gezegendeki herhangi bir yerin yılın farklı günlerinde aldığı güneş ışığının süresinde değişikliklere yol açar. Kuzey Yarımküre, yılın yarısını güneşe doğru eğilerek, uzun yaz günlerinde direkt güneş ışığı alarak geçirir. Yılın diğer yarısında güneşten uzaklaşır ve günler daha kısalır. Kış gündönümü, 21 Aralık, Kuzey Kutbu’nun güneşten en çok uzaklaştığı gündür. Eğim, Dünya’da görülen farklı mevsimlerden de sorumludur. Güneşe bakan taraf, dünya kendi ekseni etrafında dönmeye devam ettikçe geceye dönüşür. Ekvatorda gündüzler ile ve gecelerin süresi eşittir. Kutuplara ne kadar yakın hareket ederse, değişim o kadar aşırı olur. Her iki yarımkürede yaz aylarında kutup güneşe doğru eğilir ve kutup bölgesi aylarca 24 saat gün ışığı alır. Aynı şekilde, kış aylarında, bölge aylarca tamamen karanlıktır. 
Dünyanın eğimi, gündönümlerinin ne zaman gerçekleştiğini belirlemede anahtar olan bazı hayali çizgileri tanımlamaya yardımcı olur. Bunlar, bir konumun Ekvator’dan uzaklığının bir ölçüsü olan enlemlerdir. 23.5 derecelik enlemlerde Ekvatorun kuzey ve güneyindeki Yengeç ve Oğlak dönenceleri vardır. 66.5 derece, kuzey ve güneydeki Arktik (kuzey kutup) ve Antarktika (güney kutup) daireleridir. 66.5 dereceden daha yüksek enlemlerde (her iki yönde) sürekli karanlık veya aydınlık günler meydana gelir.
Kış Gündönümü Kültürü ve Kutlamaları
Kış gündönümünde, güneş gökyüzünün en alçak noktasında belirir ve öğlen yüksekliği bu günden önceki ve sonraki birkaç gün boyunca aynı kalır. Güneş’in gökyüzündeki kademeli olarak azalması, kış gündönümünde tersine döner ve birçok kültür gün ışığı uzamasının güneşin yeniden doğuşu olduğuna inanır. Yüzyıllar boyunca astronomik önemi nedeniyle gündönümünün birçok toplulukta özel bir yeri olmuştur ve dünya çapında birçok şekilde kutlanmaktadır. Kuzey yarımkürede kış gündönümü kutlanırken, Güney Yarımküre’de yaşayanlar yaz gündönümünü kutlar. Bunun nedeni, dünyanın yarısının güneşten uzaklaşmasına karşın yarısının güneşe doğru eğimli olmasıdır. Güneşten uzaklaşmak beraberinde daha kısa günler ve daha düşük sıcaklıklar getirmektedir.
Yahudiler, kış aylarının başlangıcı olan kış gündönümüne “Tekufat Tevet” demektedir. Eski Mısırlıların yaşadığı dönemlerde, kış ortasında 12 gün süresince ana tanrıçalardan biri olan Isis’in oğlu Horus’un doğumu kutlanmıştır. Çin’de, bu gün özel bir yemek için bir araya gelen aileler tarafından kutlanır. İran’da ve komşusu Afganistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Ermenistan’da kış gündönümü Yalda veya Şab-e-Yalda olarak kutlanmaktadır. Festival, İran’da Azer adı verilen ayın son gününe işaret eder ve ışığın karanlık karşısında zafer kazanması olarak görülür. Kış gündönümü ayrıca İslam öncesi güneş tanrılarından olan Mithra’nın doğduğu gündür. Aileler, Yalda’yı gece, ilerleyen saatlerde ceviz, nar ve karpuz gibi özel yemeklerle kutlar ve 14. yüzyıl Sufi şairi Hafız Şirazi’nin eserlerini okur.
Haziran ayında kış gündönümünün yaşandığı Güney Yarımküre’de Peru bu günü, Quechua dilinde “güneş festivali” anlamına gelen “Inti Raymi” adlı bir festivalle kutlar. Peru’nun İspanya tarafından sömürgeleştirilmesinden önce, İnka uygarlığında güneş tanrısı Inti üç gün oruç tutularak onurlandırılmış, dördüncü gününde bayramlar ve kurbanlarla kutlamalar yapılmış olsa da İspanyol yönetimi altına girildikten sonra festival yasaklanmış ancak daha sonra 20. yüzyılda yeniden canlandırılmıştır, günümüzde de devam etmektedir.
Hıristiyanlık öncesi Avrupa’da, gündönümü kışın başlangıcı olarak kutlanmıştır. Gündönümü, karlar toprağın çoğunu kaplamadan ve insanlar zamanlarını kapalı alanlarda geçirmek zorunda kalmadan önce bir şölen için bir fırsat haline gelmiştir. 12 gün boyunca Hıristiyanlık öncesi İskandinav topraklarında kutlanan Yule Festivali, daha sonra Noel ile ilişkilendirilmiştir. Aslında, Noel ile ilgili birçok gelenek, töresel bilgi, sembol ve ritüel aslında eski Pagan kültürlerinin kış gündönümü kutlamalarıyla ilişkilidir. Antik çağlardan günümüze kadar dünya çapında kültürler de kış gündönümünden etkilenmiş, eski insanlar bu fenomene uygun birkaç mimari yapı inşa etmiştir. Bu yapılardan bazıları Stonehenge ve Glastonbury (İngiltere), Chichen Itza (Meksika), Goseck Circle (Almanya) ve Karnak Tapınağı (Mısır)’dır.
Kaynakça:
https://www.farmersalmanac.com/winter-solstice-first-day-winter
https://indianexpress.com/article/explained/explained-what-is-the-winter-solstice-which-made-dec-21-the-shortest-day-of-the-year-7113787/
https://www.mentalfloss.com/article/72659/10-things-you-probably-didnt-know-about-winter-solstice
https://arkeofili.com/gecmisten-gunumuze-10-farkli-kis-gundonumu-kutlamasi/
Yazar: Müşerref Özdaş