İlginç ve Faydalı Organizmalar
Likenler, ilginç organizmalardır. Doğanın önemli bir parçasıdır ve insanlar için yararlıdır. Likenler, parfümler için kokular sağlar. Birkaç türü, tarihsel olarak uygun bir hazırlıktan sonra gıda olarak da kullanılmıştır. Gelecekte likenler, antibiyotik ve güneş koruyucu ürünlerde de kullanılabilirler.
Likenler çok çeşitli şekil ve vücut formlarına sahiptir. Ayrıca siyah, gri, beyaz, yeşil, mavi-gri, sarı, turuncu, kırmızı veya kahverengi olmak üzere birçok rengi vardır. Görünüşlerine rağmen, bitki değillerdir. Vücudu, hem bir mantar hem de bir alg içerir. Her organizmaları bir şekilde diğerine yardımcı olur.
Likenler Nelerdir?
Likenler, vücutlarının biçimine göre üç ana tipte sınıflandırılan güzel ve biraz gizemli organizmalardır.
– Yaprak liken türleri, yaprak benzeri bir görünüme sahiptir.
– Dalsı liken türlerinde, tiplerinin oldukça dallı bir formu vardır. Dik ya da asılı olabilirler.
– Kabuksu likenlerin türleri, yüzeyde oluşan bir kabuk gibi görünür.
Sıradışı liken formları da vardır. Örneğin, pullu tipler, kabuklu form ve yaprak formu arasında çapraz gibi görünürler. Jöle likenleri ise nemli bölgelerde yaşarlar ve ıslandığında jelatinimsi bir görünüme sahip olurlar.
Habitatlar, Substratlar ve Ekoloji
Likenler, ılıman ve tropikal yağmur ormanları, çöller, dağlar, tundralar, karlı ve buzlu alanlar ve deniz kıyıları dahil olmak üzere birçok farklı habitatta bulunurlar. Ayrıca, görünüşte pürüzsüz olanlar da dahil olmak üzere birçok farklı alt tabakada büyürler. Olası alt tabakalar şunları içerir:
-Ağaç ve ağaç kabuğu
-Kaya
-Toprak
-Beton, metal ve cam
-Plastik
-Kumaş ve deri
-Canlı hayvanların kabukları
-Diğer likenler
Likenler doğada yararlı işlevler yaparlar. Diğer organizmalara sığınak sağlarlar. Likenler kayalarda büyüdüğünde, saldıkları kimyasal maddeler yavaş kaya oluşumu ve toprak oluşumuna katkıda bulunur.
Ortak Yaşam
Liken bir ortak yaşam örneğidir. Ortaklıktaki alg, yeşil-yeşil bir alg ya da mavi-yeşil bir alg olarak adlandırılan bir organizma olabilir, ama şuan bir siyanobakteri olarak bilinir.
Likenlerin mantar bileşeni, hifler denen dallanmalar ve iplik benzeri yapılardan oluşur. Alg hücreler genellikle likenlerin ortasında bulunur ve hiflerle çevrelenir. Jöle likenlerinde, mantar hifleri ve alg hücreleri eşit şekilde karıştırılır.
Alg hücreleri, hem kendileri için hem de mantar için yiyecek yaparlar. Güneş ışığını emen klorofil içerirler. Alg, karbonhidrat ve sudan karbonhidrat yapmak için ışık enerjisini kullanır. Mantarlar klorofil içermez ve kendi yiyeceklerini üretemez. Likendeki mantar, algi koruyarak ona yardımcı olur.
Yün ve Kumaş Boyaları
Birçok liken kuruduğunda gri renktedir. Bir liken nemlendirildiğinde ve suyu emdiğinde, alg hücreleri likene daha derin bir renk verir. Mantar bileşeni genellikle renksizdir, ancak bazı durumlarda likene canlı renk veren bir pigment içerir.
Likenlerden yün ve kumaş boyaları yapmak bugün hala uygulanan eski bir süreçtir. Uygun örnekler toplanır, parçalara ayrılır ve suya eklenir. Suya genellikle amonyak eklenir.
Bir likenden yapılan boya çoğu zaman sağlam organizmadan farklı bir renge sahiptir. Kahverengi, altın, turuncu, yeşil, mor, mavi ve kırmızı renkler, kullanılan liken türlerine ve özütünü alma işleminin türüne bağlıdır.
Faydalı Bir Boya ve İlginç Bir Pigment
Turnusol Kağıdı
Turnosol kağıdı, özellikle bir maddenin sadece yaklaşık pH’ını bilmesi gereken öğrenciler tarafından, asit-baz göstergesi olarak çok yaygın bir şekilde kullanılır. Turnusol, özel likenlerden elde edilen boyaların, özellikle Rosella tinctoria’nın bir karışımıdır. Turnusol kağıdı, boya ile muamele edilmiş olan filtre kağıdından yapılır. Nötr turnusol kağıdı mor renktedir.
Doğal Güneş Koruyucuları
Xanthoria parietina, parietin adı verilen sarı bir pigment içeren bir yaprak likenidir. Bu pigment, liken içindeki alg hücrelerini korumak için güneş koruyucu olarak etki eden ultraviyole radyasyonu emer. Bazı diğer likenler de güneş koruyucuları içerir.
Antibiyotikler, Koruyucular ve Toksinler
Usnea
Usnea cinsi, usnik asit üyeleri de dahil olmak üzere pek çok liken türlerinde bulunmuştur. Doğal tıpta, usnea antibiyotik ve iltihap önleyici madde olarak kullanılır. Usnea ayrıca bazı ürünlerde koruyucu olarak da kullanılmaktadır.
Laboratuvar ekipmanlarında ve laboratuvar hayvanlarında yapılan testler, usnik asitin antimikrobiyal özelliklere sahip olduğunu ve bakterileri, mantarları, virüsleri öldürdüğünü göstermektedir. Aynı zamanda iltihap oluşumunu azaltır ve bazı kanser hücrelerinin çoğalmasını önler. Ne yazık ki, insanlarda ciddi karaciğer hasarına neden olabilir. İnsan vücudunda usnik asit etkinliğinin klinik testleri eksiktir. Maddeler vücudumuzda, izole edilmiş hücrelerde ve laboratuvar hayvanlarında olduğu gibi aynı etkiye sahip olmayabilir.
Kurt Liken
Kurt liken, parlak sarı-yeşil renge sahiptir. Avrupa ve batı Kuzey Amerika’da yetişir. Memeliler için zehirli olan ve vulpinic asit adı verilen sarı bir kimyasal içerir.
Kurt liken ayrıca boya özütünü almak için kullanılmıştır. Bir zamanlar yerli halk tarafından tıbbi amaçla da kullanılmıştır. Laboratuvar araştırmaları, vulpinic asitin bazı bakteri türlerini öldürebildiğini göstermektedir.
Parfümler ve Deodorantların İçindekiler
Meşe Yosunu
Meşe yosunu, parfümler için koku ve kalıcılık sağlamak için kullanılır. Avrupa ve Kuzey Amerika’da yetişir, ancak Fransa’da daha değerlidir.
Esansiyel yağlar, meşe yosunundan çıkarılır. Uçucu yağlar genellikle buhar damıtma ile elde edilir. Meşe yosunu ekstrelerinin, yosun aromasına benzeyen ve çam ağacının bir alt tonuna sahip olan güzel bir toprak kokusuna sahip olduğu söylenir.
Pseudevernia Furfuracea
Pseudevernia furfuracea, parfüm endüstrisinde kullanılan bir başka dalsı likendir. Liken, Eski Mısır mumyalarının vücut boşluğunu doldurmak için kullanılmıştır. Bugün liken bileşenleri deodorantlarda ve ayrıca hoş kokularından dolayı parfümlerde kullanılır.
Yiyecek Olarak Liken
Bir kayadan ya da ağaçtan liken alıp yenmemelidir. Birçok türün hafif derecede zehirli olduğuna inanılır ve çoğu ham haliyle sindirilmez.. Bazı kültürler, belirli likenlerin sindirilebilirliklerini geliştirmeyi ve hatta onları bir lezzet haline getirecek şekilde nasıl hazırlayacaklarını öğrenmişlerdir. Halkın uzun tecrübesi, yerel likenlerden hangisinin yenmesi için güvenli olduğunu öğretmiştir.
Aşağıdaki kullanımlar tarihseldir ve hala Kuzey Amerika’nın bazı yerli kültürlerinde görülmektedir.
-Ren geyiği yosunu, dalsı bir likendir. Bu aslında bir liken olan başka bir yosundur. Bazı Kuzey kutbu sakinleri, kısmen sindirilmiş likenleri, çiğ balık yumurtası ve karibu midesiyle karıştırmıştır. Sonuç “mide dondurma” olarak adlandırılan bir karışım olmuştur.
-Umbilicaria esculenta, kayalarda yetişen siyah bir yaprak likenidir. Asya mutfağında kızartıldıktan sonra kullanılmıştır. Umbilicaria likenleri genellikle taş işkembe olarak bilinir.
-Bazı gruplar belirli liken türlerini kaynatmış ve onları yemeden önce çilek, balık veya yabani soğan ile karıştırmıştır.
Çok az istisna dışında, likenler genellikle kıtlık durumlarında yiyecek olarak tercih edilirler. Likenlerin büyük bir çoğunluğu yenilebilirlik veya güvenlik için ya da onları yemeyi güvenli kılan bir hazırlama tekniği için test edilmemiştir. Çoğu insan zehirli olanı alma olasılığı nedeniyle bugün liken yememektedir.
Kirlilik ve Dehidrasyon
Bazı likenler nitrojen ve kükürt bileşikleri gibi kirletici maddelere karşı çok toleranslıdır. Bazıları ise bu kimyasalların biri veya her ikisinin varlığına çok duyarlıdır. Likenleri tanımlayabilen kişiler, hangi türlerin bulunduğunu gözlemleyerek yerel çevre koşullarını öğrenebilirler. Türler biyoindikatörler gibi davranır. Bir biyoindikatör, varlığını, işlevini veya davranışını kullanarak çevrenin sağlığını gösteren bir türdür.
Likenler, kurutma ile hasara karşı yüksek bir dirence sahiptir ve kurutma sona erdikten sonra büyük miktarda suyu çabuk emebilir. Bu özellik onları geçmişte insanlar tarafından yara örtüleri ve çocuk bezi olarak kullanılabilir hale getirmiştir. Organizmalar kurumuş olduklarında fotosentezi durdururlar ve suyu emdiklerinde tekrar gıda üretmeye başlarlar.
Radyasyona Maruz Kalma
Likenler, sezaryen ve stronsiyum bileşikleri gibi radyoaktif maddeleri görünürde zarar görmeden emer ve depolarlar.
Bazı liken türleri tehlikeli radyasyona çok dayanıklıdır. 2005 deneyinde iki tür liken, yörüngedeki bir uyduda, on altı günü uzayda geçirdi. Burada “masif” ultraviyole ve kozmik radyasyon dozlarına maruz kaldılar. Dünyaya döndüklerinde, neredeyse fotosentez kabiliyetleri vardı. Ek olarak, liken hücrelerinin çoğunda, gözle görülür bir hasara sahip olmadıkları görülmüştür.
Kaynakça:
https://owlcation.com/stem/Lichens-and-People-Surprising-Interesting-and-Helpful-Uses
Yazar: Katibe Melis Dinçer