Piri Muhyiddîn İbn Hacı Mehmed (1465-1554) benzersiz bir kartograf, kâşif ve denizcilik tarihinde izler bırakmış olan bir kaptandır. 16. Yüzyıl’da Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’i bir Türk gölü haline getirmesinde büyük payı olan biri olması bakımından ayrıca önemlidir. Dönemin en önemli gemi yapım ve onarım merkezlerinden ve Osmanlıların deniz üssü olarak kullandığı Gelibolu’da doğdu. Kaptan-ı Derya (Kaptan Paşa) olan amcası Kemal Reis ile daha çok küçük yaştayken birçok denizi dolaşma fırsatı elde etti. İspanya baskısından kaçan Müslüman kesimin Endülüs üzerinden Kuzey Afrika kıyılarına taşınması başta olmak üzere çok sayıda önemli sefere katıldı. Piri Reis için bu seferler yerine getirilmesi gereken görevler olmanın yanı sıra ileri tarihte yazacağı kitaplar ve çizeceği haritalar için eşine az rastlanır araştırma kaynakları niteliğindeydi.
Denizcilik ile denizler ile ilgili farklı araştırmalar yapıp bilgiler edindiği bu dönemin ardından hayat bulan eserleri ile hem denizcileri hem de Dünya üzerinden henüz keşfedilmemiş olan bölgeler hakkında Osmanlı Devlet yöneticilerini bilgilendirmiş ve denizlerde Osmanlı’nın egemenliğini sürdürmesini sağlamıştır. 1511’de amcası vefatı edince Gelibolu’ya dönen ve iki sene boyunca engin denizlerden uzak duran Denizci Piri Reis, bu zamanı denizcilik tarihinin seçkin insanları arasına girecek olan yapıtlarını oluşturmakla geçirdi.
Gelibolu’da bulunduğu dönemlerde Yavuz Selim Mısır kentine savaş açtı ve deniz üzerinden destek sağlama amacı ile İskenderiye’ye yola çıkan filoya kadırgası yardımı ile Piri Reis de katıldı. Özellikle engin bilgeliğin en önemli merkezlerinden olan İskenderiye’yi almak için büyük faydalar gösterince Sultanın ilgisini çekti ve bu yakınlaşmanın sağlamış olduğu fırsat sayesinde önceden hazırlamış olduğu büyük bir haritayı Sultana sundu. Birinci Dünya Haritası olarak geçen ve günümüze sadece bir parçası kalan haritanın diğer yarısının ne olduğu bilinmemektedir.
Piri Reis tekrar Gelibolu’ya dönerek( ilk seferden sonra) Akdeniz’de gemi ulaşımını kolaylaştıracak olan bilgilerin bulunduğu Denizcilik Kitabı’nı hazırladı.
Günümüzde denizcilerin başucu kitabı niteliğinde olan Kitâb-ı Bahriye’nin asıl tanınan bir hale gelmesi Piri Reis’in İbrahim Paşa ile tanışması sayesinde oldu. Bu tarihlerde Mısır kentinde isyan çıkmış ve isyanın bastırılması için İbrahim Paşa’ya görev verilmiştir. İbrahim Paşa komutasında olanlardan biri de Piri Reis’tir. Piri Reis’in yolculuk boyu sürekli bazı notları incelediğini fark eden İbrahim Paşa, bu notların ne olduğunu sormuştur. Denizlerde güvenli şekilde yolculuk yapmak için tuttuğu bir takım notlar olduğunu söylemiştir. Notları inceleyen Paşa; Piri Reis’ten bu çalışmaları gözden geçirmesini ve yeniden bir araya getirmesini istemiştir. Piri Reis, hazırlanan kitabı Paşa’nın teşviki ve desteği sayesinde Kanunî S. Süleyman’a sunmuştur. Piri Reis 1528 öncekine göre bilgi ve teknik anlamda çok daha üstün ikinci bir dünya haritasını daha çizmiştir. Birinci Dünya Haritasında olduğu gibi bu harita da parçalanmış ve sadece bir parçası günümüze ulaşabilmiştir.
Birinci Dünya Haritası ve Kitâb-ı Bahriye padişahlar tarafından büyük ilgi görünce doğal olarak Piri Reis’in devlet adamları arasında önemli bir yer edinmesine ve takdir görmesine olanak sağlamıştır. Giderek bir coğrafya bilgini, ünlü bir denizci olarak tanınmasına ve Osmanlı ordusunda önemli bir yeri olan Hint Donanması Kaptanlığına getirilmesini sağlamıştır. Bu sayede başlayan devlet görevi, büyük bir siyasi komplo niteliğinde olan ve Mısır valisinin Kanuni S. Süleyman’ı kışkırtması sonucu 1554 tarihindeki idamına kadar devam etti. İdam edildiği zaman Hint Donanması’nda komutan görevini yerine getiriyordu. Piri Reis’in denizcilik tarihi bakımından önemli üç tane önemli yapıtı bulunmaktadır: Birinci Dünya Haritası, İkinci Dünya Haritası ve Kitâb-ı Bahriye.
Birinci Dünya Haritası
Topkapı Sarayı’nda bulunan, 1929 yılından kalma bir harita parçası üzerindeki notlar okunduğu zaman, Piri Reis’in 1513 yılında çizmiş olduğu ve 1517 yılında Mısır’da Sultan Selim’e sunduğu haritanın bir kısmı olduğu anlaşılmıştır. Piri Reis Dünya Haritasının elimizde bulunan kısmında, Atlas Okyanusu’nun iki yakasını kapsayacak şekilde Batı Afrika kıyıları, Asor, Kanarya ve Yeşilburun adaları; Atlas Okyanusu, Güney Amerika ve Orta Amerika’nın bazı kısımları, Florida ve Antiller bulunmaktadır. Piri Reis dünya haritasına çizimlerin yanı sıra ilgili yerlerin özelliklerini, ne zaman ve kimin keşfettiğini, haritayı çizerken hangi haritalardan yararlandığını belirten bir takım açıklamaları da eklemiştir.
İkinci Dünya Haritası
Piri Reis Birinci Dünya Haritasından 15 yıl sonra yeni bir Dünya haritası çizmiştir. Bugün elimizde olan parçasında Grönland’ı, Kuzey ve Orta Amerika sahillerini görebilmekteyiz. Ceylan derisi üstüne sekiz renkli olarak hazırlanmış bu haritanın ebatları 68×69 cm’dir. İlk haritaya göre daha özen gösterilerek çizilmiştir. Tamamı 8 paftadan oluşur. Haritada dört farklı rüzgârgülü ve iki adet mil ölçeği bulunmakta ve ölçeği ilk haritanınkine oranla daha büyüktür. Mevcut paftada Yengeç, diğer paftalarda Oğlak dönencesinin ve Ekvator çizgisinin yer aldığı görülür. Piri Reis 15 yıl boyunca yaptığı tüm keşifleri izlemiş, önceki haritada bulunan bazı hataları düzeltmiş ve boş bıraktığı bazı yerleri tamamlayarak düzenlemiştir. Birinci haritada kıta olarak geçen Küba ve Antiller bu haritada ada olarak gösterilmiştir.
Kitab-ı Bahriye (Denizcilik Kitabı)
Düzyazı ve şiir tarzında yazılmış olan iki nüshası bulunan Denizcilik Kitabı Kitâb-ı Bahriye, Ege ve Akdeniz için tam bir deniz kılavuzu niteliğindedir. İçerdiği haritalarla gemicilere rahatça seyahat etme olanağı sağlayan bu kitap 1521 yılında yazılmıştır. Piri Reis bu eseri Kemal Reis ve onun arkadaşları ile çıktıkları uzun seferlerde kazandığı bir takım deneyimleri ve duyduklarını nitelendirmek için yazdığını belirmiştir. Kitapta yer alan notlarda kitabın yazılış amacı hakkında bilgi edinmek mümkündür. Buna göre açıklamalar önce yazılmış, daha sonra açıklanan yerin planı ve haritası çizilmiştir. Kitapta yer alan betimleme ve açıklamalar Bozca ada ile ilgili olanlar açıklamalar ile başlar. Manzum bir önsöz ile başlayarak manzum bir tamamlama ile bitirilen kitapta Akdeniz, Kızıl Deniz ve Hint Okyanusu ile ilgili çok ayrıntılı bilgilere yer verilmiş, böylece denizcilerin herhangi bir rehber olmadan da seyahat etmesini sağlamaya çalışılmıştır. Piri Reis, amcası Kemal Reis ve bazı arkadaşları ile Akdeniz’de katıldığı bir takım seferlerde görmüş olduğu yerleri bizzat kaydetmiş, fakat elde ettiği bilgileri bir haritada aktarmak imkânsız olduğu için, kitap gibi bir eser haline getirmeye ihtiyaç duymuştur. Bir harita, aynı zamanda coğrafya kitabı olarak da değerlenen yapıt, Gelibolu’da yazılmıştır.
Dünyanın en eski tam dünya haritası için: tıklayın.
Kaynakça:
İnan, A., Piri Reis’in Hayatı ve Eserleri, Türk Tarih Kurumu, 1992.
Ak, M. ve Demirsoy, S., “Büyük Osmanlı Denizcisi ve Coğrafyacısı Piri Reis”, Yedikıta Dergisi, 2013.
Ak, M., “Derya Aleminden Bir Yadigar: Kitâb-ı Bahriye”, Derin Tarih, Sayı: 13, 2013.
Ak, M., “Piri Reis Haritası 500 Yaşında”, Yedikıta Dergisi, 2013.
Arı, B., “Piri Reis”, Derin Tarih, Sayı: 13, 2013.
Yazar: Taner Tunç