Serebrovasküler hastalık, kan damarlarını ve beyine kan tedarikini etkileyen bir grup durumu, hastalıkları ve bozuklukları ifade etmektedir. Tıkanma, malformasyon veya kanama, beyin hücrelerinin yeterince oksijen almasını önlediğinde beyin hasarı meydana gelmektedir. Serebrovasküler hastalık, atardamarların daraldığı ateroskleroz da dahil olmak üzere beynin bir arterindeki kan pıhtısı olan tromboz veya embolik arter kan pıhtısı veya beyin damarında kan pıhtısı olan serebral venöz tromboz gibi çeşitli nedenlerle gelişmektedir.
Serebrovasküler hastalıklar arasında inme, geçici iskemik atak (TIA), anevrizma ve vasküler malformasyon bulunmaktadır. Serebrovasküler hastalıklar arasında beşinci en yaygın ölüm nedenidir. 2017 yılında 100.000 kişi başına 44,9 ölüm veya toplamda 146.383 ölümle sonuçlanmıştır. Bununla birlikte, kişiler serebrovasküler hastalık geliştirme şanslarını azaltmak için bazı adımlar atabilmektedirler. Bu makalede, bu ciddi sağlık sorunlarına ilişkin semptomları, türleri, tedavileri ve bunların nasıl önleneceği hakkında bilgiler yer almaktadır.
Semptomları
Serebrovasküler olayı, şiddetli ve ani baş ağrısına neden olmaktadır. Belirtileri, tıkanmanın konumuna ve bunun beyin dokusu üzerindeki etkisine bağlı olarak değişmektedir. Farklı olayların farklı etkileri olmakla birlikte genel semptomlar görülmektedir. Bu semptomlar aşağıdaki gibidir:
• Ani ve şiddetli baş ağrısı
• Vücudun bir tarafının felci veya hemipleji
• Hemiparezi olarak da bilinen bir tarafta zayıflık,
• Karışıklık
• Konuşma zorluğu da dahil iletişim kurma zorluğu
• Bir tarafta görme kaybı
• Denge kaybı
• Bilinçsizlik
Ayrıca kişi serebrovasküler atak belirtileri gösterirse acil tıbbi yardım alması gerekmektedir, çünkü bilişsel bozukluk ve felç gibi uzun vadeli etkileri olmaktadır.
Türleri
İnme, TIA ve subaraknoid kanama serebrovasküler hastalık türleridir. Anevrizmalar ve kanamalar ciddi sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Beyinde kan pıhtıları oluşmaktadır veya vücudun diğer bölümlerinden dolaşarak tıkanmaya neden olmaktadır. Farklı serebrovasküler hastalık tipleri vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
İskemik inme: Bunlar bir kan pıhtısı veya aterosklerotik plak, beyine kan sağlayan bir kan damarını tıkadığında meydana gelmektedir. Zaten dar olan bir arterde bir pıhtı veya trombüs oluşmaktadır. Kanlanma eksikliği beyin hücrelerinin ölümüyle sonuçlandığında inme meydana gelmektedir.
Emboli: En yaygın iskemik inme tipi embolik inmedir. Bir pıhtı, vücudun herhangi bir yerinden pıhtı koptuğu zaman ve daha küçük bir arteri bloke etmek için beyne gittiğinde ortaya çıkmaktadır. Emboli olan kişiler aritmi düzensiz kalp ritmi neden bir embolisi gelişen daha yatkındır durumlardır. Boyunda bulunan karotid arterin astarında yırtılma iskemik inmeye neden olmaktadır. Yırtık, karotid arter tabakaları arasında kan akışını sağlar, daraltır ve beyne kan akışını azaltmaktadır.
Hemorajik strok: Bu beyin bölümündeki kan damarlarını zayıflatmaktadır, patlamalara açık hale getirir ve kanın beyne sızmasına neden olmaktadır. Sızan kan, beyin dokusuna baskı uygulamaktadır ve ödem yapıp beyin dokusuna zarar vermektedir. Kanama, beynin yakındaki kısımlarının oksijen bakımından zengin kan kaynaklarını kaybetmelerine de neden olmaktadır.
Serebral anevrizma veya subaraknoid kanama: Bunlar beynin kan damarlarındaki yapısal sorunlardan kaynaklanmaktadır. Anevrizma, arter duvarında yırtılıp kanamaya neden olan bir çıkıntıdır. Subaraknoid kanama beyni çevreleyen iki zar arasında bir kan damarı yırtıldığında ve kanadığında oluşmaktadır. Ayrıca bu kan sızıntısı beyin hücrelerine zarar verebilir.
Nedenleri
Serebrovasküler hastalık, çeşitli nedenlerle gelişmektedir. Beyindeki bir kan damarı hasar görürse, beynin hizmet ettiği bölgeye yeterli miktarda kan iletemez. Kan eksikliği, yeterli oksijen verilmesini engeller ve oksijen olmadan beyin hücreleri ölmeye başlamaktadır. Beyin hasarı geri döndürülemeyen bir durumdur. Acil yardım, kişinin uzun süreli beyin hasarı riskini azaltmak ve hayatta kalma şansını artırmak için hayati öneme sahiptir. Ateroskleroz, serebrovasküler hastalığın başlıca nedenidir. Bu, yüksek kolesterol düzeyleri, beyin arterlerindeki iltihaplanma ile birlikte, kolesterolün, arterlerdeki kan akışını daraltabilen veya engelleyen kalın, mumlu bir plak olarak birikmesine neden olduğunda meydana gelmektedir. Bu plak, beyne giden kan akışını sınırlandırmaktadır veya tamamen engelleyerek felç veya TIA gibi serebrovasküler saldırılara neden olmaktadır.
Risk Faktörleri
Diyabet, serebrovasküler hastalık için bir risk faktörüdür ve inme, en sık görülen serebrovasküler olay türüdür. İnme riski, özellikle birey veya yakın akrabası daha önce serebrovasküler atak geçirmişse yaşla birlikte artmaktadır. Bu risk her 10 yılda bir, 55 ila 85 yaş arasında iki katına çıkmaktadır. Bununla birlikte, bebeklik döneminde bile her yaşta inme meydana gelmektedir. İnme riskini ve diğer serebrovasküler hastalık türlerini artıran faktörler vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Amerikan Kardiyoloji Koleji’nin tanımladığı hipertansiyon kan basıncı ve 130/80 mm Hg ya da daha yüksek
• Sigara içmek
• Şişmanlık
• Zayıf beslenme ve egzersiz eksikliği
• Diyabet
• Desilitre başına 240 miligram (mg/dl) veya daha yüksek kan kolesterol düzeyleri
Aynı faktörler kişinin beyin anevrizması şansını arttırmaktadır. Bununla birlikte, doğuştan anomalisi olan veya kafa travması yaşayan kişilerde de beyin anevrizması riski daha yüksek olmaktadır. Ayrıca gebelik beyindeki bir damarı etkileyen bir kan pıhtısı olan serebral venöz tromboz olasılığını da arttırmaktadır. Serebrovasküler hastalığın diğer risk faktörleri arasında aşağıdakiler yer almaktadır:
• Moyamoya hastalığı, serebral arterlerin ve bunların ana dallarının tıkanmasına neden olabilecek ilerleyici bir durumdur
• ABD popülasyonunun yaklaşık % 2’sini etkileyen ve nadiren kanamaya ya da semptomlara neden olan venöz anjiyomlar
• Gebelikte fetüste gelişen arteriyel hastalık olan Galen malformasyonu damarı
Bununla birlikte bazı ilaçlar ve tıbbi koşullar kanın pıhtılaşmasını ve iskemik inme riskini artırmasını daha olası kılmaktadır. Hormon replasman tedavisi (HRT), zaten ateroskleroz veya karotid arter hastalığı olan kişide atak riskini arttırmaktadır.
Tedavi
Serebrovasküler olay acil tedavi gerektirmektedir. Hızlı değerlendirme ve tedavi çok önemlidir, çünkü kişi semptomların başlangıcından itibaren belirli bir süre içinde inme ilacını almak zorundadır. Akut inme durumunda, acil durum ekibi kan pıhtısını kıran doku plazminojen aktivatörü (tPA) adı verilen bir ilacı uygulamaktadır. Beyin kanaması olan kişiyi beyin cerrahı değerlendirmelidir. Kanamanın neden olduğu artan basıncı azaltmak için ameliyat yapabilmektedirler. Karotis endarterektomi karotid arterde bir kesi yapmayı ve plağı çıkarmayı içermektedir. Bu, kanın tekrar akmasını sağlamaktadır ve daha sonra sütür veya greft ile arteri onarılmaktadır. Bazı kişilere atardamar içine balon uçlu bir kateter yerleştiren cerrahı içeren karotis anjiyoplasti ve stentleme gerektirmektedir. Ardından balon şişirilir, böylece arterin yeniden açılması sağlanmaktadır. Daha sonra, cerrah daha önce bloke edilmiş arterdeki kan akışını iyileştirmek için karotid arterin içine ince, metal bir ağ tüpü veya stent yerleştirmektedir. Stent, işlemden sonra arterin çökmesini veya kapanmasını önlemeye yardımcı olmaktadır.
Rehabilitasyon
Serebrovasküler bir olay kalıcı beyin hasarına neden olabileceğinden, kişiler birinden sonra geçici veya kalıcı sakatlık yaşayabilmektedirler. Bu nedenle, olabildiğince çok işlevi tutabilmeleri için bir dizi destekleyici ve rehabilite edici tedaviye ihtiyaç duymaktadırlar. Bu tedaviler aşağıdaki gibidir:
• Fiziksel terapi: Hareketliliği, esnekliği ve uzuv fonksiyonunu eski haline getirmeyi amaçlamaktadır
• Konuşma terapisi: Bu, kişilerin daha net iletişim kurmasına ve inme veya serebrovasküler ataktan sonra konuşmayı yeniden kazanmalarına yardımcı olmaktadır.
• Mesleki terapi: Bu, kişinin işe ve günlük hayata dönüşü destekleyen tesislere erişmesine yardımcı olmaktadır
• Psikolojik terapi: Fiziksel sakatlık beklenmedik duygusal talepler yaratmaktadır ve yoğun bir yeniden düzenleme gerekmektedir. Kişi, bunalmış hissederse, serebrovasküler olaydan sonra bir psikiyatr, psikolog veya danışmanı ziyaret etmekten fayda görebilmektedir.
İnme Riskini Azaltmak
Dipiridamol, Ticlopidin ve klopidogrel dahil olmak üzere kan platelet inhibitörleri alınması, ortaya çıkmadan önce inme riskini azaltmaktadır. Bunlar, geçmişi olan veya serebrovasküler atak geçirme ihtimalinin yüksek olduğu kişilerde inmeyi önlemeye yardımcı olmaktadır. Tarihsel olarak, doktorlar, kişilerin kalp krizi veya felç riskini azaltmak için günlük olarak aspirin almasını önermektedir. Ancak, geçerli kurallar kişileri yalnızca bir kardiyovasküler olayı yaşama riski yüksek ve kanama riski düşükse aspirin almaya çağırmaktadır. Bunun nedeni, aspirinin kanama riskini arttırmasıdır. Ayrıca doktorlar, yüksek kolesterol seviyelerini düşürmek, yönetmek için iskemik inme ve kalp krizi riskini azaltmak için statin reçete etmektedirler.
Teşhisi
Herhangi bir serebrovasküler olay tıbbi acil durumdur ve belirtileri tanıyan herkes değerlendirme ve destek için acil servisle irtibata geçmelidir. Erken tanı, beyin hasarını azaltmanın anahtarıdır. Hastanede, doktor bireyin tıbbi geçmişini sorarak spesifik nörolojik, motor ve duyusal zorlukları kontrol etmektedirler ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Görme veya görsel alanlardaki değişiklikler
• Azaltılmış veya değiştirilmiş refleksler
• Anormal göz hareketleri
• Kas Güçsüzlüğü
• Azalmış duyum
Doktor, kan pıhtısı veya kan damarı defekti gibi vasküler bir anormallik tanımlamak için serebral anjiyografi, vertebral anjiyogram veya karotis anjiyogram kullanmaktadır. Bunlar, herhangi bir pıhtıyı ortaya çıkarmak ve boyutlarını ve şekillerini CT veya MRI görüntülemede görüntülemek için arterlere boya enjekte edilmesini içermektedir. CAT taraması, doktorun kan, kemik ve beyin dokusu arasındaki farkı ayırt edebildiği için hemorajik inmeleri teşhis etmesine yardımcı olmaktadır. Bununla birlikte, özellikle erken aşamalarda, iskemik inmeden kaynaklanan hasarı her zaman ortaya çıkarmamaktadır. MRI taraması erken aşamadaki inmeleri bile algılamaktadır. Elektrokardiyogram (EKG veya EKG), embolik inmeler için risk faktörü olan kardiyak aritmiyi tespit etmektedir.
Önleme
Sağlıklı diyet benimsemek kişinin damar sağlığını korumasına yardımcı olmaktadır. Bazı yöntemler, serebrovasküler hastalık riskini azaltmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Sigara içmemek
• En az 150 dakika her hafta yoğun fiziksel egzersiz yapmak
• DASH diyeti gibi damar sağlığını destekleyen dengeli bir diyet yemek,
• Sağlıklı vücut ağırlığını korumak
• Gerekirse kan kolesterolünü ve kan basıncını diyet ve ilaçlarla yönetmek
Kalp aritmi hastaları doktorlarına danışmalı ve inmeleri önlemek için kan inceltici kullanıp kullanmayacaklarını konuşmalıdırlar. İnme ve diğer serebrovasküler olaylar ölüme neden olabilir, ancak hızlı tıbbi yardımla birlikte, tam veya kısmi bir iyileşme mümkündür. Serebrovasküler hastalığı olan kişiler, atak olasılığını azaltmak için sağlıklı yaşam önerilerini ve doktor talimatlarını takip etmelidirler. Genel bakış olayın türüne, ciddiyetine ve kişinin ne kadar sürede tedavi göreceğine bağlıdır. Serebrovasküler hastalık ölüme veya uzun süreli sakatlığa neden olmaktadır. Ancak, bazı kişiler de tam olarak iyileşme görülmektedir. Erken tedavi ve inme riskini azaltan yaşam tarzı, serebrovasküler hastalığı olan kişinin görünümünü iyileştirmenin en iyi yoludur. Ek olarak kardiyovasküler hastalık, kalpteki kan damarlarında ki hastalıktır ve serebrovasküler hastalık, beyindeki kan damarlarında oluşan bir hastalıktır. Ayrıca aynı risk faktörlerine neden olmaktadır.
Kaynakça:
onlinejacc.org
heart.org
strokeassociation.org
nih.go
cdc.gov
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu