Mantık bilminde Aristoteles’in ortaya atmış olduğu mantığa Aristo mantığı adı verilmektedir. Aristo mantığına göre, yargıların ya da önermelerin formuyla(biçimiyle) ilgilenilir.
Kavramlardan önermelere, önermelerden de çıkarımlara doğru akıl yürütmeler yapılır.
Kavram ve Terim Nedir?
Kavram, Zihinde tasarlanan ve varlığı gösteren birimdir. Örneğin yemek masasını anlatmak için kullandığımız masa kelimesi bir kavramdır. Her sözcük bir kavramdır.
Terim ise, kavramların adlandırılmasına denir. Her terim aynı zamanda bir kavramı belirtir fakat her kavram bir terim olamaz. Örneğin masa, sıra, bilgisayar birer terim ve kavram iken; ve ya, ve, ancak gibi ifadelerin terim olarak bir karşılığı yoktur.
NELİK, GERÇEKLİK, KİMLİK
Gerçek yaşamda bir karşılığı olmayan fakat, zihinde var olan kavramlar nelik, bu dünyada somut olarak karşılığı olanlar gerçeklik, o diye gösterebildiğimiz nesneler ise kimliktir. Örneğin deniz kızı nelik, deniz gerçeklik, Ege Denizi ise bir kimliktir.
İçlem Kaplam
İçlem, bir varlığın niteliğiyle ilgili olarak kullanılır. Kaplam ise kavramın içine aldığı alt türlerin tümünü kapsar. Örneğin;
Varlık, canlı, bitki, gül, kırmızı gül sıralamasına baktığımızda kaplamı en fazla olan kavram varlık, içlemi en fazla olan varlık ise kırmızı gül kavramıdır.
Evren, dünya, Türkiye, Mersin diye baktığımızda ise evrem kaplamı en fazla içlemi en az olandır. Mersin ise içlemi en fazla kaplamı en az olandır.
Ayrıca içlem ve kaplam ters orantılıdır. İçlemi en fazla olanın kaplamı en az, kaplamı en fazla olanın ise içlemi en azdır.
KAVRAM ÇEŞİTLERİ
1) Anlamlarına Göre Kavramlar
Tümel ve Tikel Kavramlar
Tüm, bütün, hiçbiri gibi varlıkların hepsini kapsayan kavramlara tümel kavramlar; bazı, kimi, bir kaçı gibi ifadelerle bir kısmını kapsayan kavramlarla ifade edilenlere tikel kavramlar denilmektedir.
Örneğin; tüm kuşlar tümel kavram iken bazı kuşlar tikel kavramdır.
Tüm öğrenciler, bütün kediler, hiçbir kadın tümel kavramlardır. Bazı insanlar, birkaç sınıf, bazı doktorlar ise tikel kavramlardır.
Somut ve Soyut Kavramlar
Beş duyu organıyla algılanabilen ve belli nesnelere karşılık gelen kavramalara somut kavramlar; belli nesneleri nitelendiren kavramlara ise soyut kavramlar denir. Örneğin arkadaş somut kavram iken arkadaşlık soyut bir kavramdır.
Kolektif ve Distrübitif Kavramlar
Kişilerden oluşan grubu temsil diyorsa distribütif kavram, bu grubun bir üyesini anlatıyorsa distribütif kavramı anlatmaktadır. Örneğin ordu ve asker kelimelerinde ordu bir grubu temsil ederken asker kavramı bu grubun üyesidir. Sınıf ve öğrenci, sendika ve üyesi de aynı şekilde örnek verilebilir.
Olumlu ve olumsuz kavramlar
Niteliğin nesnede bulunması olumlu kavram, niteliğin nesnede eksik olması ise olumsuz kavramdır.
Güzel, ahlaklı, işiten gibi kavramlar olumlu kavramlardır. Güzel olmayan, ahlaksız, sağır gibi kavramlar olumsuz kavramdır.
2) Neliğine Göre Kavramlar
Genel ve tekil kavramlar olarak ikiye ayrılır.
Aynı türlerin ortak adına genel kavramlar denir. Bu türün tek bir ferdini yansıtıyorsa tekil kavram olur. Aylin, menekşe, tekir birer tekil isimdir. İnsan , hayvan, bitki ise genel addır.
BEŞ TÜMELLER
Porphirios ağacı olarak da bilinen cins-tür ayrımına beş tümeller denilmektedir. Beş tümellere göre cins ve tür zıt yönlü ilerler. Yani tür artıyorsa cinsa azalır; cins artıyorsa tür azalır.
Cins: Kavramları kapsayıcı nitelikte olan ve ortak özellikleri kapsayan genel kavramlara denir. Varlık, cins adıdır.
Tür (Nevi): Cinsin bazı özelliklerini taşıyan ve cinsin altında yer alan kavramlardır.
Örneğin bitki cins gül ise türdür. (Bitki türlerinden gül gibi)
Kadın, memeli hayvanlar, kanatlılar, yeşil bitkiler birer tür adıdır
Ayrım: Cins ve türün birbirinden farkına (ayıran özelliğine ) ayrım denir. Canlı ya da cansız ifadesi cismi olandan ayrımı gösterir.
Özgülük (Hassa): Yalnızca belli bir türe ait olan özelliklere özgülük denilmektedir. Arının bal yapması, insanın konuşması diğer canlılardan ayrılan özelliğidir.
İlinti: Tüm türlerde bulanan ve ortak özellikleri gösteren kavramlardır. Örneğin uyumak insana özgü değildir, ortak bir özelliktir.
Cinsi olup türü olmayan varlık kavramı Porhyrios ağacına göre üstün cins olur.
Yazar: Soner İnce