Araştırmalar, sağlıklı bağırsak ve uyku arasında bir bağlantı olduğunu göstermektedir, ancak birini iyileştirmeye yönelik müdahalelerin diğerine yardımcı olup olamayacağı henüz belli değildir. Bağırsak, bir kişinin ruh halini, iştahını, stres seviyesini ve uykuyu etkileyebilecek şekilde beyinle iletişim kurmasına izin veren birkaç sinyal mekanizmasına sahip gibi görünmektedir.
Bağırsak mikrobiyomu, her insanın sindirim sisteminde bulunan trilyonlarca bakteri topluluğudur. Ve son on yılda, mikrobiyom ve insan sağlığı üzerindeki rolü üzerine yapılan araştırmalar, tıp biliminin en sıcak ve en açıklayıcı alanlarından biri haline gelmiştir. Hemen hemen her hafta yapılan yeni bir çalışma bağırsak bakterileri ve bunların insan vücudunun işlevi ile bağlantısı hakkında yeni bilgiler sunmaktadır.
Beyin ve Bağırsak İlişkisi
Bağırsakların neden uykuyla alakası olduğunu anlamak için, öncelikle bağırsakların beyinle çok yakın ve köklü bir ilişkiye sahip olduğunu bilmek gerekir. Mikrobiyomu inceleyen uzmanlar, bağırsaklardaki “bağırsak-beyin ekseni” dedikleri durumun en azından kısmen uykuyu etkilediğini bildirmektedirler. Beyin vücudun komuta merkezidir, bu yüzden vücudun her bir parçasından ve sisteminden sürekli bilgi gönderip alır. Ancak bağırsak ve beyin arasındaki bağlantının özellikle güçlü ve karmaşık olduğuna dair kanıtlar vardır. Los Angeles’taki California Üniversitesi’nde tıp, fizyoloji ve psikiyatri profesörü ve Mind-Gut Connection’ın yazarı olan Emeran Mayer göre bağırsak mikroorganizmalarının, bir kişinin ruh halini, iştahını, stres seviyesini ve daha fazlasını etkileyebilecek şekilde beyinle iletişim kurmalarına izin veren birkaç sinyal mekanizmasına sahip olduğunu söylemektedir.
“Hipotezlerimizden biri, bu bakterilerin beyne geri dönen metabolitler üretmesidir” şeklinde açıklama yapmıştır. (Metabolitler, gıdanın parçalanmasından kaynaklanan küçük moleküllerdir.) Diğer bir olasılık, bağırsak bakterilerinin beynin tespit ettiği ve tepki verdiği bağışıklık sistemi kimyasallarının salınmasını tetiklediğidir. Araştırmacılar hala beynin ve bağırsağın nasıl etkileşime girdiğiyle ilgili nitritli ayrıntıları çözerken, Mayer bugüne kadar kurulan şeyin beynin mikrobiyomdaki değişikliklere yanıt verdiğini söylemektedir. Buna göre, mikrobiyomdaki değişiklikler uyku ile ilişkili görünmektedir.
Uyku Anında Bağırsakta Neler Olur?
Cell dergisinde Aralık 2016’da yayınlanan bir rapora göre, mikrobiyom kompozisyonunun gece gündüz dalgalandığına ve bu dalgalanmaların vücudun bazı uyku genlerinin programlanmasında rol oynadığına dair kanıtlar vardır. Bu uyku genlerinden bazıları, vücudun yorgun veya uyanık hissetme zamanı geldiğinde bunu söyleyen iç saatini yani vücudun sirkadiyen döngülerini düzenlemektedir. Yani bu kanıtlara göre “Vücudun biyolojik saati mikrobiyal saatle sinerji içinde çalışmaktadır.” 2018’de Mikrobiyoloji ve uykusuzluk üzerine Psikiyatri’deki Frontiers’da yayınlanan bir araştırmanın yazarları, bir kişinin uyku düzeni ile ilgili problem yaşaması mikrobiyomlarını değiştiriyor gibi görünmektedir. Ve mikrobiyomdaki değişiklikler uykuya yardımcı olabilir veya zarar verebilir.
Uyku üzerine 2019’da sunulan bir çalışma da dahil olmak üzere daha fazla araştırma (hem Amerikan Uyku Tıbbı Akademisi hem de Uyku Araştırmaları Derneği) bağırsakta türler açısından daha fazla çeşitlilik olduğunu göstermiştir. Mevcut bakterilerin oranı, gelişmiş uyku kalitesi ve düşük uyku hali ile ilişkilidir. (Bağırsaktaki bakterilerin daha fazla çeşitliliğinin, obezite, gastrointestinal hastalık, bazı kanserler ve nörolojik bozukluklar gibi diğer sağlık sorunlarına karşı da koruyucu olduğu bulunmuştur.) Ve Ocak 2017’de Davranış Nörobiliminde Frontiers’da yayınlanan bir çalışmada sağlıklı bakterilerin büyümesini teşvik eden sindirilemeyen lifler olan prebiyotiklerle beslenen stresli sıçanların, normal bir diyetle beslenen sıçanlardan geceleri daha sağlıklı uyuduğunu keşfedilmiştir. (Araştırmacılar, bir stres durumuna neden olmak için gün boyunca farelerin kuyruklarına şok uygulamışlardır.)
Araştırma bulguları uyku ve bağırsak mikrobiyomunun gerçekten ilişkili olduğunu ve sağlıklı bir bağırsağın sağlıklı uykuyu desteklediğini göstermektedir. Ancak uzmanlar, mikrobiyom sağlığının desteklenmesinin yapmaktan daha kolay olduğunu ve bağırsak sağlığını iyileştirmenin uyku problemlerini çözüp çözemeyeceği konusunun basit bir cevaba sahip olan bir soru olmadığını dile belirtmişlerdir.
Diyet Müdahaleleri ve Probiyotikler Uyku Sorunlarının Çözülmesine Yardımcı Olabilir mi?
Bu sorunun cevabı net değildir, çünkü kesinlik kazanmamıştır. Ancak en son yapılan bilimsel çalışmalardan bazıları, mikrobiyomun sağlıklı bir şekilde değiştirmenin probiyotik bir takviye atmak kadar basit olmadığını ileri sürülmektedir. Mesela geçtiğimiz on yıl boyunca, birkaç umut verici çalışma, probiyotik takviyenin, iyi bakteri ve kötü bakterileri gelişigüzel bir şekilde öldürme eğilimi gösteren bir antibiyotik küründen sonra bir kişinin mikrobiyomunun geri dönmesine yardımcı olabileceğine dair kanıtlar bulmuştur.
Ancak Eylül 2018’de Cell dergisinde yayınlanan bir başka çalışmada tam tersini tespit edilmiştir. Bu çalışmada, özel olarak hazırlanmış bir probiyotik bakteri kokteyli, insanların antibiyotik ilaçlarından sonra mikrobiyomlarının sağlıklı yeniden kolonileşmesine müdahale etmiştir. Bu tür çelişkili sonuçlar, mikrobiyomun sağlığının iyileştirilmesinin karmaşık ve öngörülemez bir iş olduğunu göstermektedir (ve klinik uygulamada bu tür müdahaleler konusunda uzmanların neden henüz fikir birliği olmadığını açıklayabilir).
Mayer, kemirgen modellerinde, probiyotiklerin sürekli olarak fayda sağladığını söylemektedir ve bu çalışmaların çoğu medyada önemli ölçüde yer almıştır. Ve bu bulgular probiyotik üreten şirketlerin ürünlerini “araştırmaya dayalı” veya “kanıta dayalı” olarak etiketlemelerine olanak sağlamıştır. Ancak gerçek insanlara probiyotik vermenin faydalarının çok daha az tutarlı olduğunu ve bazı nadir durumlarda istenmeyen yan etkilere yol açtığını söylemektedir. Eylül 2018 Hücre çalışmasının bu endişenin kanıtı olduğunu söylemektedir.
Pro veya prebiyotik bir takviye almanın, bir kişinin bağırsak mikrobiyomunun sağlığını iyileştirmeye yardımcı olabilmesi mümkün olsa da (bununla birlikte, uykuları iyileşse se) Mayer, sonucun kesin olmaktan uzak olduğunu söylemektedir. Ayrıca bağırsak mikrobiyomunun yapısı, kişiden kişiye değişen muazzam bir varyasyon sahip olduğuna dikkat çekilmektedir. Bu nedenle bir kişi için işe yarayan bir başka kişi için işe yaramayabilir. Bu da demek oluyor ki bağırsak sistemi tam olarak anlaşılamayan çok karmaşık bir ekosistemdir.
Sleep 2019 toplantısında sunulan bir başka çalışma da, daha kısa süreler ve alıştıklarından farklı zamanlarda uyuyan bireyler arasında, bağırsak bakterilerinde daha fazla çeşitlilik olduğunu (fekal metabolomun veya yapan bakteriler tarafından üretilen küçük moleküllerin ölçülmesiyle gözlemlendiği gibi), zayıf uyku dönemlerinden sonra bağırsak mikrobiyomu uyanık kalma yeteneğiyle artmıştır. Yapılan çalışma sadece 15 yetişkin bulunmaktaydı, dolayısıyla sonuçlar çıkarmak için çok küçük bir çalışmadır. Ancak araştırmacılar, sağlıklı bir bağırsak mikrobiyomunun, işleri yeterli ve düzenli uyku almalarını sınırlayan mesleklerdeki insanlar için çok önemli olabileceğini belirtmişlerdir. (sağlık çalışanları ve ordu üyeleri gibi).
Bir kişinin bakteri durumu ve dışkı görüntüsü, o kişi uykudan yoksun bırakıldığında veya olağandışı uyku-uyanıklık programlarına uyması istendiğinde değişir. Çalışmada, bu bakteri değişikliklerinin uyanık ve uyanık kalma problemleriyle de ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Bu durum tıp camiasının mikrobiyom-uyku ilişkisini araştırmasının ilk günlerinde tespit edilmiş olup, sonraları doktorların kişinin daha iyi uyumasına yardımcı olabilecek özel olarak tasarlanmış bir probiyotik önerdiği durumlarda iyileşebilir. Fakat henüz gelişme olarak bu düzeye gelinmemiştir.
Bu arada Mayer, bağırsak sağlığını teşvik eden stres yöntimi gibi faktörlere dikkat edilmesi ve uygulanmasını önermektedir. Ayrıca kefir ve lahana turşusu gibi doğal probiyotik olan yiyeceklerin haftada iki veya üç kez tüketilmesi gerektiği konusunda vurgu yapmaktadır. Çünkü bunların her birinin farklı bir mikrop kombinasyonu vardır ve bu yüzden eğer tüketilirlerse, muhtemelen bağırsak sağlığını geliştirme de faydası görülecektir. Ayrıca, insanlar bu yiyecekleri yüzyıllardır tüketmektedir, dolayısıyla güvenliği konusunda da bir endişe yaşanmamaktadır.
Kaynakça:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6290721/
https://atlasbiomed.com/blog/sleep-digestion-and-weight-gain/
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu