Dünya’nın kara ve su yüzeylerinin yaklaşık %10’unu buzullar, buz tabakaları ve deniz buzu gibi çeşitli buz formları kaplar. Ancak bu donmuş manzaralar, iklim değişikliğinin gerçekliğini hatırlattığı gibi aynı zamanda Dünya’nın küresel ikliminde de hayati bir rol oynar. Bu yazıda, bu rolün her bir büyük buz formu için özel olarak nasıl göründüğüne dair bilgiler yer almaktadır.
Buzul Nedir?
Buzullar, uzun yıllar boyunca büyük, kalınlaşmış buz kütlelerine sıkışan yağan karlardan ve kar buza dönüşecek kadar uzun süre bir yerde kaldığında oluşur. Buzulları benzersiz kılan, akma yetenekleridir, yani yatı kütle nedeniyle buzullar çok yavaş nehirler gibi akarlar. Bununla birlikte bazı buzullar futbol sahası kadar küçükken, bazıları ise düzinelerce hatta yüzlerce kilometre uzunluğundadırlar.
Günümüzde bulunan buzulların çoğu, Antarktika, Grönland ve Kanada Arktik gibi kutup bölgelerinde yer alırlar ve dünyanın toplam kara alanının yaklaşık yüzde 10’unu kaplarlar. Buzullar, buzun arazinin yaklaşık yüzde 32’sini ve okyanusların yüzde 30’unu kapladığı son Buz Çağı’nın kalıntıları olarak düşünülebilir. Çoğu, son iki milyon yıllık buzul çağlarında çok daha büyük ölçüde kanıt gösteren ve son birkaç yüzyıldaki geri çekilme belirtileri gösteren dağ sıraları içinde yer alır.
Bir buz örtüsü, Kanada Kuzey Kutbu’ndaki Ellesmere Adası’ndaki buz örtüsü gibi, her yöne akan ve bir buz tabakası, 50.000 kilometrekareyi aşan kubbe şeklindeki bir buzul kütlesidir. Ayrıca Dünyanın buz tabakaları Grönland ve Antarktika ile sınırlıdır.
Buz Formlarının Tanımları
Buzullar, buz tabakaları ve deniz buzu, Dünya’nın kriyosferinin bir parçası olan suyun katı formda Dünya’da yayılmaktadır. Buzullar, çok yıllık kar birikimleri yüz veya daha fazla yıl boyunca sıkışıp büyük buz katmanları oluşturduğunda oluşan kara buzu alanlarıdır. Aslında o kadar büyüktür ki, kendi ağırlıkları altında hareket ederler, çok yavaş bir nehir gibi yokuş aşağı akarlar. Ancak, genellikle asla fark edilemezler. Çoğu buzul, böyle bir salyangoz hızında sürünürler ve bu nedenle hareketleri çıplak gözle tespit edilmesi çok zordur.
Günümüzde ki buzullar, buzun karaların yaklaşık %32’sini ve okyanusların %30’unu kapladığı son buzul çağından (Pleistocine Epoch) beri var olsa da, o zamandan beri önemli ölçüde azalmışlardır. Bu buz formları artık Alaska, Kanada Kuzey Kutbu, Antarktika ve Grönland gibi kışın yüksek kar yağışı ve yazın soğuk sıcaklıkların yaşandığı bölgelerle sınırlıdır. Buzullar, her yıl örneğin Montana’nın Glacier Ulusal Parkı gibi bu bölgelere yalnızca milyonlarca ziyaretçi çekmekle kalmaz aynı zamanda önemli bir tatlı su kaynağı olarak hizmet ederler. Erimiş suları akarsulara ve göllere beslenir, bunlar daha sonra da ekin sulaması için kullanılır. Buzullar ayrıca dağlık ancak kurak iklimlerde yaşayan insanlar için içme suyu sağlar. Örneğin, Güney Amerika’da Bolivya’nın Tuni buzulu, La Paz halkının yıllık su ihtiyacının en az %20’sini sağlamaktadır. Ayrıca buzul buzu ise, 20.000 mil kareden (50.000 kilometrekare) daha büyük bir alanı kaplarsa, buz tabakası olarak bilinir.
Buzullar ve İsimlendirme![Buzullar, Buz Levhaları ve Deniz Buzu]()
Buz tabakaları özelliklerine göre farklı isimler alırlar. Örneğin, en küçük boyutlu buz tabakalarından bazılarına buz kapakları denirken, bir buz tabakası suyun üzerinde uzanırsa ve eğer bir buz tabakasından bir parça koparsa bir buzdağı olarak adlandırılırlar. Karla kaplı zemine benzeseler de, buz tabakaları tek bir kar örtüsünden oluşmaz. Binlerce yıl boyunca biriken sayısız kar ve buz tabakasından oluşurlar. Son buzul döneminde, buz tabakaları Kuzey Amerika’yı, Kuzey Avrupa’yı ve Güney Amerika’nın ucunu kaplamıştır.
Ancak günümüzde Grönland ve Antarktika buz levhaları olmak üzere sadece iki tane vardır. Ve bu Grönland ve Antarktika buz levhaları birlikte, Dünya’nın tatlı su buzunun %99’unu içerir. Buz tabakaları ayrıca büyük miktarlarda karbondioksit ve metan depolayarak bu küresel ısınmaya neden olan sera gazlarını, atmosferden uzak tutarlar. Örneğin Antarktika buz tabakası tek başına kabaca 20.000 milyar ton karbon depolar.
Deniz Buzu
Karada oluşan buzulların ve buz tabakalarının aksine deniz buzu, donmuş okyanus suyu ve okyanusta oluşarak, büyür ve erirler. Ayrıca kardeş buz formlarından farklı olarak, deniz buzu her yıl değişir, kışın genişler ve her yaz bir miktar azalır. Kutup ayıları, foklar ve morslar da dahil olmak üzere kutup hayvanları için kritik bir yaşam alanı olmasının yanı sıra deniz buzu, küresel iklimi düzenlemeye yardımcı olur. Parlak yüzeyi (yüksek albedo), kendisini uzaya geri gönderen güneş ışığının kabaca %80’ini yansıtır ve bu, bulunduğu kutup bölgelerini serin tutmaya yardımcı olur.
İklim Değişikliği Bu Buz Formlarını Nasıl Etkiler?
Tıpkı sıcak bir yaz gününde buz küplerinin sonunda güneşe yenik düşmesi gibi, dünyanın buzu da küresel ısınmaya tepki olarak geri çekilir. 1994 yılından bu yana her yıl tahminen 400 milyar metrik ton buzul buzu kaybolmuştur; Antarktika ve Grönland Buz Levhaları sırasıyla yılda 151 ve 277 milyar mt oranında kütle kaybetmektedir. Kuzey Kutbu’ndaki en eski ve en kalın deniz buzunun %99’u küresel ısınma nedeniyle kaybedilmiştir ve bu erime sadece kendi içinde ciddi bir dezavantaj olmakla kalmaz, aynı zamanda genel çevreyi olumsuz yönde etkiler.
Buz Kaybı Daha Fazla Isınmayı Tetikler
Küresel buz kaybının sonuçlarından biri, bilim adamlarının “buz-albedo geri besleme döngüsü” dediği olaydır. Buz ve kar, kara veya su yüzeylerinden daha fazla yansıtıcı olduğundan yani daha yüksek bir albedoya sahip olduğundan, küresel buz örtüsü küçüldükçe, Dünya yüzeyinin yansıtıcılığı da küçülür. Yani daha fazla gelen güneş radyasyonu (güneş ışığı) bu yeni ortaya çıkarılan daha koyu yüzeyler tarafından emilir. Bu koyu yüzeyler daha fazla güneş ışığını ve ısıyı emdiği için, bunların varlığı daha fazla ısınmaya neden olur.
Eriyen Sular Deniz Seviyesinin Yükselmesine Katkı Sağlar
Eriyen buzullar ve buz tabakaları ek bir sorun teşkil eder: bu da deniz seviyesinin yükselmesidir. İçerdikleri su normalde karada depolandığından, buzullardan gelen akış ve eriyik, dünya okyanuslarındaki su miktarını önemli ölçüde artırır. Ve aşırı doldurulmuş bir küvete benzer şekilde, çok küçük bir leğene çok fazla su eklendiğinde, su çevreleyen ortamı sular altında bırakır. Ulusal Kar ve Buz Veri Merkezi’ndeki (NSIDC) bilim adamları, Grönland ve Antarktika Buz tabakasının tamamen erimesi durumunda, küresel deniz seviyelerinin sırasıyla 20 fit ve 200 fit yükseleceğine tahmin etmektedirler.
Çok Fazla Tatlı Su Okyanusları Dengesizleştirir
Buz erimesinden gelen akış da okyanusun tuzlu suyunun seyrelmesine veya tuzdan arındırılmasına yol açar. 2021 yılında, kuzeydeki tropik bölgelerden Kuzey Atlantik Okyanusu’na ılık su taşımaktan sorumlu bir okyanus taşıma bandı olan Atlantik Meridional Devrilme Dolaşımının (AMOC), eriyen buz tabakalarından ve deniz buzundan gelen akış büyük olasılıkla tatlı su nedeniyle bin yıldan fazla bir süredir en zayıf olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Bu sorun, tatlı suyun tuzlu sudan daha hafif bir yoğunluğa sahip olmasından kaynaklanmaktadır ve bu nedenle, su akıntıları batmama eğilimindedir ve batmadan AMOC dolaşımı durdurur.
Kaynakça:
nsidc.org/cryosphere/glaciers/quickfacts.html
nsidc.org/cryosphere/glaciers/questions/what.html
nsidc.org/cryosphere/quickfacts/icesheets.htm
earthobservatory.nasa.gov/images/146023/polar-bears-struggle-as-sea-ice-declines
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu