Fazla demir iltihaplanma ve diğer sağlık sorunları ile ilişkilidir. Demir fazlalığı ile ilişkili durumlar hakkında bilgi sahip olmak önemlidir, çünkü bu durumun olumsuz sağlık etkileri bulunmaktadır. Bu yazıda aşırı demir yüküne sebep olan durumlar ile ilgili bilgiler bulunmaktadır:
Aşırı Demir Yükü için Laboratuvar Sonuçları
Çoğu laboratuvar, kadınlarda 150-200 ng/mL’den yüksek ve erkeklerde 400 ng / mL’den yüksek kan ferritin düzeylerinin anormal ve aşırı demir depolarının göstergesi olduğunu (kronik hastalık ve inflamatuar bozuklukların yokluğunda) düşünmektedir. Ayrıca % 55-60’ın üzerindeki transferrin doygunluk değerleri aşırı demir yükünün göstergesi olabilir. Kişide ferritin veya transferrin yüksekse, nedeni bulmak için uzman doktora başvurması gerekir. Doktorlar kişinin tıbbi geçmişini, belirtilerini ve diğer test sonuçlarını dikkate alarak durumu yöneterek gereken çözümleri getirmek için tedavi uygulamaya başlayacaklardır.
Yüksek Demir Alımı
Normal bağırsak fonksiyonu olan yetişkinlerde, diyet kaynaklarından aşırı demir yükü riski göz ardı edilebilir. Tolere edilebilir bir üst demir alımı seviyesi, 13 yaş ve altı bebekler için vücut ağırlığının kg’ı başına 40 mg/gün ve 14 yaş ve üstü kişiler için 45 mg/gün olarak belirtilmektedir. Yiyeceksiz demir alımı mide rahatsızlığı, kabızlık, bulantı, karın ağrısı, kusma ve bayılmaya neden olabilir. Dışkılamada genellikle daha koyu renkte görünür. Şiddetli vakalarda aşırı dozda demir, ishale, kan kaybına, hipovolemik şoka, çoklu organ fonksiyon bozukluklarına ve ölüme neden olabilir.
Fazla Demir Alımı Neden Sağlığa Zararlıdır?
Aşırı demir, kalp, karaciğer, pankreas ve endokrin bezleri gibi hayati organlarda birikebilir. Bu, proteinlere, DNA’ya, zarlara zarar veren ve hücre ölümüne yol açabilen serbest radikallerin oluşumunu uyarır. Çalışmalar tedavi edilmeden bırakıldığında kronik aşırı demir yükünün karaciğer hastalığı, kanser, cinsel işlev bozukluğu, artrit, kalp hastalığı, göz hastalığı ve diyabet riskini artırdığını göstermektedir.
Aşırı Demir Yüküne Neden Olabilecek Sağlık Koşulları
Aşağıda listelenen koşullar aşırı demir yüküne neden olabilir. Ancak demir oranın yüksek olması illa bu koşullardan herhangi birine sahip olunduğu anlamına gelmez. Doğru teşhis için uzman bir doktor veya başka bir sağlık uzmanıyla görüşmek gerekir. Aşırı demir yüküne sebep olacak ilişkili durumlardan bazıları şunlardır:
1) Genetik hastalıklar: Kalıtsal hemokromatoz en yaygın genetik aşırı demir yük bozukluğudur. Ferroportin ve hepcidin gibi demir seviyelerini kontrol eden hormonları etkileyen genlerdeki mutasyonlardan kaynaklanır. Bu bozukluk, diyet demirinin artan emilimi ve kalp, karaciğer, pankreas, hormon üreten bezler, doku ve eklemlerde birikmesi ile karakterize edilir ve burada yaralanma ve organ hasarına neden olmaktadır.
Aceruloplasminemia, hücreden salındıktan sonra demirin transferrin üzerine yüklenmesinde rol oynayan bir enzim olan seruloplazmin (Cp) kodlayan gendeki mutasyonların neden olduğu bir başka bozukluktur. Düşük kan seruloplazmin seviyeleri beynin nöral ve gliyal hücrelerinde, pankreatik insülin üreten hücrelerde ve karaciğer hücrelerinde demir birikmesine yol açar. Bu demir birikimi retina hasarı, diyabet, serebellar ataksi, demans ve nörolojik hastalığa neden olabilir. Kalıtsal atransferrinemi, son derece düşük kan transferrin seviyeleri ile karakterize nadir bir hastalıktır. Transferrin tükenmesi, transferrine bağlı olmayan demirin karaciğerde ve diğer organlarda toksik seviyelerde birikmesine izin verir. Aynı zamanda kırmızı kan hücresi üretimini de bozar, çünkü kırmızı kan hücresi üretimi transferine bağlı demir gerektirir.
2) Transfüzyonel sideroz: Orak hücre anemisi, beta- talasemi ve kemik iliği yetmezliği olan hastalarda sıklıkla yapılan kan nakli sıklığı demir toksisitesine ve kronik aşırı demir yüküne neden olabilir. Transfüze edilen her kan birimi, günlük bağırsaktan (1-2 mg) emilen demir miktarından önemli ölçüde daha fazla olan yaklaşık 200-250 mg demir içerir. İlk başta demir makrofajlarda ve daha sonra karaciğer, pankreas ve hormon üreten dokuda birikir, böylece kalp hastalığı ve diğer kronik hastalıklar riskini artırır.
3) Karaciğer hastalığı: Birçok çalışma Hepatit C virüsü enfeksiyonu olanlarda kanda ferritin ve demir düzeylerinin yükseldiğini bildirmiştir. Bu muhtemelen hasarlı karaciğer hücrelerinden demir ve ferritin salınmasına yol açabilen uzun süreli inflamatuar karaciğer durumundan kaynaklanmaktadır. Erişkin alkolsüz yağlı karaciğer hastalığı olan hastaların yaklaşık üçte birinde karaciğer depolarında demir artışı gözlenmiştir. Bazı çalışmalar, kan ferritinin, alkolsüz yağlı karaciğer hastalığı olan hastalarda hastalık şiddetinin ve ileri karaciğer doku skarının bir yordayıcısı olarak kullanılabileceğini düşündürmektedir.
4) Metabolik sendrom: Metabolik sendrom, sıklıkla birlikte ortaya çıkan diyabet ve kalp hastalığı riskini artıran bir grup hastalıktır. Kişi aşağıdaki durumlardan 3 veya daha fazlasına sahipse metabolik sendromu vardır:
• Yüksek tansiyon
• Yüksek kan şekeri
• Bel çevresinde aşırı vücut yağı
• Düşük iyi kolesterol veya yüksek kötü kolesterol
• Yüksek trigliseritler
Araştırmacılar aşırı demir yükü ve muhtemelen demirin pro-oksidan aktivitesine bağlı olarak insülin direnci, yüksek kolesterol ve karaciğer hasarı gibi metabolik sendromun çeşitli özellikleri ve komplikasyonları arasında bir bağlantı bulmuşlardır.
5) Tip 2 diyabet: Artan diyet demir alımı (özellikle kırmızı etten) ve vücut demir depoları tip 2 diyabet gelişimi ile bağlantılıdır. Demir kaynaklı karaciğer hasarı, insülin direncinin 
başlatılmasında rol oynayabilir. Aşırı demir yükü olanların çoğu insüline dirençlidir, bu da yüksek karaciğer demir depolarının ve karaciğer fonksiyon bozukluğunun insülin direncine katkıda bulunabileceğini düşündürmektedir. Yüksek demir seviyeleri de pankreasa zarar verebilir ve insülin salgılama kapasitesini bozabilir.
6) Osteoporoz ve osteopeni: Araştırmalar, osteopeni ve osteoporozun, hemoglobinin hatalı üretimi ile karakterize edilen talasemi majör, kan bozukluğu ve demir yükleme durumu olan hastalarda yüksek ölüm oranlarından sorumlu olabileceğini düşündürmektedir. Osteoporoz ayrıca, demirin kemik büyümesini baskılama ve kemik yıkım aktivitesini stimüle etme kapasitesinden dolayı, Afrika siderozu, hemokromatoz, alkolizm ve HIV enfeksiyonu gibi hastalıklar diğer demir yükleme koşullarının yaygın bir komplikasyonudur.
7) Kalp hastalığı: Aşırı demir yükü, kalp kasında demir birikmesi nedeniyle kalp hasarına neden olabilir.
8) Bozulmuş bağışıklık fonksiyonu: Bakteriler için mevcut olan demir miktarının azaltılması, konakçı savunmanın önemli bir yoludur. Demirin istilacı patojenlere ulaşa bilirliği, aşırı demir yükü sırasında artar ve bu nedenle fazla demiri olan kişiler, çeşitli bulaşıcı hastalıklara karşı daha fazla duyarlılığa sahiptir. Örneğin, çalışmalar hemokromatoz ve talasemiden aşırı demir yükü olan kişilerin, diğerleri arasında Yersinia spp, Listeria monocytogenes ve Vibrio savunmasız enfeksiyonlara karşı daha duyarlı olduklarını bulmuştur. Aşırı demir yükü, bağışıklık sistemi aktivitesini değiştirebilir:
• Baskılayıcı T hücre sayılarını ve aktivitesini arttırmak
• T yardımcı hücrelerin sayısını ve aktivitesini azaltmak
• Sitotoksik T hücrelerinin ve immünoglobulin (antikor) sekresyonunun üretimini bozmak
9) Kanser: Aşırı demir yükü, özellikle reaktif oksijen türlerinin ve serbest radikallerin aşırı serbest demir tarafından aşırı üretimine atfedilen kanser ve karaciğer kanseri için bir risk faktörüdür. Demir ayrıca tümör oluşumunu hızlandırabilir çünkü tümör hücresi büyümesini destekleyen bir besindir. Hücre temelli, hayvan ve epidemiyolojik çalışmalardan elde edilen veriler fazla demiri akciğer, göğüs, karaciğer, gastrointestinal ve pankreas kanseri dahil olmak üzere birçok kanser türüyle ilişkilendirmektedir.
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu