Bölgenin kuzey sınırı Güneydoğu Toroslar’ın güney eteklerinden geçer. Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgeleri ile komşudur. Güneyde ise Suriye ve Irak sınırı bölgeyi sınırlandırır. Bölge yüzölçüm bakımından en küçük bölgemizdir.
Yerşekilleri
Güneydoğu Anadolu yerşekilleri bakımından sade bir yapıdadır. Bölgede plato ve ovalar geniş yer tutar. Başlıca platolar Gaziantep, Adıyaman ve Şanlıurfa platolarıdır. Yükseklikleri 500-600 m civarındadır. Bölgedeki yüksek yerler Karacadağ (1938 m) ve Mardin eşiğidir. (1200-1300 m)
Akarsu ve Gölleri
Bölgenin önemli akarsuları olan Fırat ve Dicle kaynaklarını Doğu Anadolu’dan almaktadır. Fırat, bölgenin batısındaki Adıyaman ve Şanlıurfa platolarına gömülerek güneye doğru akışını devam ettirip ülkemizi terk eder. Dicle ise Diyarbakır havzasından geçerek ülkemizi terk eder.
Fırat’ın Nizip, Göksu kolları ile Dicle’nin Botan, Garzan ve Batman kolları diğer önemli akarsuları oluşturur. Bölgedeki göller Fırat ve Dicle üzerinde kurulmuş baraj gölleridir. Doğal göl yoktur.
İklimi ve Bitki Örtüsü
Güneydoğu Anadolu’nun batısında özellikle Gaziantep ve çevresinde Akdeniz ikliminin genel özellikleri ağır basar. En yağışlı mevsim kıştır. Yazlar sıcak ve kuraktır. Türkiye’de yaz sıcaklığının ve buharlaşma şiddetinin en çok olduğu yer Güneydoğu Anadolu’dur. Bunun nedenleri; Türkiye’nin güneyinde bulunması, deniz etkisine kapalı olması ve güneyden esen sıcak ve kavurucu rüzgarlara (samyeli) açık olmasıdır. İç Anadolu’dan daha çok yağış almasına rağmen Güneydoğu Anadolu’da kuraklık daha fazla etkilidir. Bu yüzden bu bölgede yağışa veya sulamaya duyulan ihtiyaç diğer bölgelerden çok daha fazladır.
Bölgenin doğusundaki Dicle Bölümü’nde karasal iklim vardır. Bölgede, en yaygın olan bitki örtüsü bozkırdır. Güneydoğu Toroslar’ın ve Karacadağ’ın etekleri ile Mardin eşiği çevresinde çalılıklara ve meşe ormanlarına rastlanır.
Tarım ve Hayvancılık
Bölge ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. Geniş düzlüklerin bulunması tarımı kolaylaştırır. Yaz kuraklığının ve yazın buharlaşmanın fazla olması bir çok tarım ürününün üretimini sınırlandırır. Tarımda çeşitliliği, verimi ve kaliteyi azaltır. Nadas uygulamasını zorunlu kılar. Ancak son yıllırda GAP’la beraber sulamanın gelişmesiyle tarımsal üretim artmıştır.
Bölgede tabii şartlar özellikle tahıl ve mercimek üretimine uygundur. Ayrıca Antepfıstığı, pamuk, çeltik (pirinç) susam ve tütün üretilir. Bağcılık önemlidir.
Bozkırların geniş yer tutması nedeniyle küçükbaş hayvancılık önemlidir. Özellikle koyun yetiştirilir. Kıl keçisi ve tiftik keçisi de yetiştirilmektedir. Yalnız son yıllarda küçükbaş hayvancılık gerilemiştir.
Nüfus ve Yerleşme
Bölgenin nüfusu 2000 sayımına göre 6,6 milyondur. Yüzölçümü küçük olduğu için nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının üstündedir. Nüfus daha çok Orta Fırat Bölümü’nde toplanmıştır. Bunda iklimin elverişliliği, toprakların daha verimli, yerşekillerinin i daha sade olması ve son yıllarda sanayinin gelişmeye başlaması etkilidir. Nüfus, yağışın çok olduğu dağların eteklerinde ve akarsu boylarında toplanmıştır. Bölgenin başlıca merkezleri, Gaziantep, Adıyaman, Diyarbakır, Batman, Mardin ve Şanlıurfa’dır.
Madenler ve Endüstri
Yer altı zenginliği olarak petrol başta gelir. Petrol, Diyarbakır, Adıyaman, Siirt ve Batman çevresinde bulunan yataklardan çıkarılır. Cizre ve Silopi civarında Linyit çıkarılmaktadır. Fosfat Mardin-Mazıdağı civarında çıkarılmaktadır. Bölgenin en önemli tesisi Batman’daki petrol rafinerisidir. Ayrıca son yıllarda Gaziantep, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da GAP ile birlikte sanayi hızla gelişmektedir. Özellikle de Gaziantep’de sanayi çok ilerlemiştir.
Bölgedeki Nemrut Dağı (Adıyaman) ile Diyarbakır ve Şanlıurfa şehirlerinde bulunan tarihi eserler bölgenin en önemli turizm potansiyellerini oluşturur.
Bölgenin Bölümleri
A) Dicle Bölümü
Bölgenin doğusunda, Diyarbakır havzası ve Mardin eşiğinden oluşur. Diyarbakır havzasında buharlaşma şiddeti ve yaz kuraklığı çok fazladır. Bölümün önemli tarım ürünleri buğday, mercimek ve pamuktur. Ayrıca, bağcılık, tütün, karpuz ve sebze üretimi önemlidir. Dicle Bölümünde nüfus, yağışın daha çok olduğu Mardin eşiği ve Diyarbakır çevresinde yoğunlaşmıştır. Karasal iklim etkilidir. Kışın sıcaklıklar düşer, yazın ise çok artar.
Doğal bitki örtüsü bozkırdır. Raman, Garzan ve Kurtalan’dan çıkarılan petrol Batman Petrol Rafinerisinde işlenir.
B) Orta Fırat Bölümü
Burası Dicle Bölümü’ne göre daha az engebelidir. Gaziantep ve Şanlıurfa platoları çok geniş yer kaplar. Bölümün güneyinde, Altınbaşak, Ceylanpınar, Suruç ovaları bulunur.
Bölümde kısmen Akdeniz iklim özellikleri etkilidir. Kışın en soğuk ayın sıcaklık ortalaması sıfır derecenin altına düşmez. Tahıl, mercimek, üzüm, zeytin, antepfıstığı ve pamuk üretim alanı geniştir. İklim ve yerşekillerinin elverişli olması nedeniyle nüfusu yoğundur. Gaziantep yolların kavşak noktasında bulunan önemli bir ticaret, sanayi ve hizmet merkezidir. Gaziantep ve Şanlıurfa’da son yıllarda tarım, sanayii ve ticaretin gelişmesiyle nüfus miktarında önemli artışlar meydana gelmiştir. Çimento ve dokuma fabrikaları vardır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde GAP projesinin bitmesi ile;
– Sulanabilen topraklar artacak ve nadas tarımı büyük ölçüde ortadan kalkacaktır.
– Tarım ürünleri çeşidi artacak, üretimde ve verimde önemli artışlar sağlanacaktır.
– Tarıma bağlı gıda sanayii gelişecektir.
– Kurulan barajlarla elektrik üretimi artacaktır.
– İşsizlik azalacak ve diğer bölgelere olan göç tersine dönecektir.
– Tarım, sanayi, ticaret, sağlık, eğitim ve kültür hizmetlerinde önemli değişiklikler olacaktır.