Mumlar bir tür uzun zincirli polar olmayan lipitlerdir. Doğal mumlar tipik olarak yağ asitlerinin ve uzun zincirli alkollerin esterleridir. Mumların bileşimleri sadece türlere değil, aynı zamanda organizmanın coğrafi konumuna da bağlıdır. Karışım oldukları için doğal olarak üretilen mumlar, saf bileşenlere göre daha yumuşaktır ve daha düşük sıcaklıklarda erir. Mumlar birçok hayvan ve bitki tarafından sentezlenir. Hidrofobik yapıları nedeniyle hem bitkiler hem de hayvanlar için değerlidir ve bulundurdukları yağ asitleri neredeyse her zaman doymuştur. Bu onları suya dayanıklı hale getirir ve suyun yüzeylere yapışmasını önler. Hayvansal mum esterleri tipik olarak çeşitli karboksilik asitlerden ve yağ alkollerinden türetilir. Bu makalede hayvan kökenli mumlara yer verilecektir.
Hayvanlardan Elde Edilen Mumlar![Hayvanlar Tarafından Sentezlenen Doğal Mumlar]()
Hayvan mumları, hayvanların ve böceklerin doğal salgılarıdır. Birçok farklı hayvan mumu türü vardır. Omurgasızlardan balinalara kadar birçok deniz hayvanı, esas olarak hidrokarbonlar ve mum esterleri biçiminde kayda değer miktarda mum içerir. Ek olarak, gliserol eterler ve steroller, bazı türlerde mum bileşenleri olarak sınıflandırılabilir. Balık yumurtasından karaciğer ve kas dokularına kadar çeşitli dokularda bulunurlar. Hayvan mumları arasında lanolin, don yağı, spermaceti, ambergris, arılar tarafından üretilen bal mumu, Çin mumu ve gomalak (şellak) yer almaktadır.
Hayvanlardan elde edilen mumlar kara ve deniz hayvanlarından elde edilebilir. Kara havyalarının ürettiği mumlar ticari öneme sahiptir. Deniz hayvanı mumları katı veya sıvı olabilir. Katı deniz mumlarının en önemlisi spermaceti’dir. Sıvı deniz mumları genellikle önemli miktarda doymamış alkol ve asit esterleri içerirken katı tipler sadece doymuş bileşenlerin esterlerini içerir.
Coccus lacca adlı lak böceği tarafından üretilen gomalak mumu hakkında daha önceki iki makalede kısasa bilgi verildiği için bu makalede tekrar bahsedilmeyecektir. Kabuklu bitler denilen böcekler tarafından üretilen Çin mumuna ve “Rhus succedanea” ağacının meyvelerinden ve gövdelerinden yapılan bir bitkisel mum olan Japon mumuna ayrı bir makalede değinilecektir.
Lanolin (Yün Mumu)
Lanolin (yün mumu), koyun, keçi, lama ve hecin devesi gibi yün taşıyan hayvanlardan elde edilir. Lanolin bu hayvanların yağ bezlerinden salgılanır ve yünlerini doğa koşullarından korumak için su geçirmezlik görevi görür. Kıllar yağından ayrılır ve genellikle “yün yağı” olarak adlandırılır. Koyun kıllarından elde edilen ham yumuşak muma daha özel olarak “lanolin” denir. Kırpılan yün ağırlığının yüzde 5 ila 25’ini ham lanolin oluşturur.
Bu, ticari değeri olan tek hayvan mumudur. Lanolin birkaç sterol, yağ asidi ve bunların esterlerinin bir karışımından oluşur. Sterol bileşeninin yüksek bir oranı lanosterol iken, yağ asidi bileşenleri esas olarak düz ve izo- ve anteizo metil dallı zincirlerle doyurulur. Bugüne dek bilim insanları lanolinin bileşimini kopyalayamamışlardır. Lanolin, ham yünden suda yoğrularak veya sabun çözeltisiyle ovularak ve ardından santrifüj edilerek elde edilir. Ardından yün yağı rafine edilir, ağartılır, kokusu giderilir ve kurutulur. Yün mumunun yüksek oranda rafine edilmiş formuna “Sulu lanolin” denir çünkü su, alkali ve santrifüj işleminden sonra yün yağıyla karıştırılmıştır. Su tamamen çıkarılırsa buna “Susuz lanolin” denir. Lanolin, tek başına veya yumuşak parafin ve diğer yağlarla birlikte merhemler, cilt yumuşatıcılar, losyonlar, cilt besleyicileri, dudak balsamları, rujlar gibi makyaj ve bakım ürünlerinin yapımında kullanılır. Yarı saydam, sarımsı beyaz, yumuşak, yapışkan olmayan bir madde olan lanolin, ciltten kolayca emilir ve bu nedenle, emilmesi amaçlanan tıbbi ürünler için ideal bir temel oluşturur. Paslanmaya karşı dayanıklı kaplamalar için de kullanışlıdır. Birçok beysbol oyuncusu, eldivenlerini yumuşatmak için bu mumu kullanır.
Don Yağı
Don yağı, hayvani yağlardan (genellikle sığır etinden, koyun ve atların böbrek ve bellerindeki sert yağlardan) elde edilir. Kokusuz, tatsız, mumsu beyaz bir yağdır. Don yağı esas olarak stearik, oleik ve palmitik asitlerin gliseril esterlerinden oluşur. Don yağı, küçük parçalar halinde ayrılan, kesilip doğranan yağ dokusunun fıçılarda kaynatılması veya buharlı pişirme kazanlarında pişirilmesi ve ardından yağın süzülerek veya santrifüj edilerek toplanmasıyla elde edilir. Don yağı, esasen sabun ve mum yapmak için kullanılmıştır. Don yağından yapılan mumlar yavaş yanar, bu nedenle acil durum kitleri için iyidir. Don yağı ayrıca yağlayıcı, kaydırıcı ve deri yumuşatıcı olarak kullanılır. Bu mum tipi ayrıca havacılık biyoyakıtları için denenmektedir.
Spermaceti![Hayvanlar Tarafından Sentezlenen Doğal Mumlar]()
Spermaceti (veya ispermeçet mumu), şişe burunlu balina da denilen bir ispermeçet balinasının kafasındaki yağlardan elde edilen bir mumdur ve vücut ısısında sıvı haldedir. Balinanın kafasının spermaceti (ispermeçet) organında yer alan sıvı alınır ve ham balina yağına dönüştürülür. Spermaceti balina avı gemilerinde kışlama denilen bir işlem aracılığı ile soğutulur ve yağdan ayrılır, donarak kristalli beyaz, katı bir mumsu maddeye dönüşür. Yaklaşık olarak 44 santigrat derece civarında eriyen, yüzde 76 oranında mum esterleri ve yüzde 23 oranında triaçilgliseroller içeren spermaceti bir zamanlar kayganlaştırıcı olarak büyük talep görmüşse de şimdi yasaklanmıştır. Spermaceti daha çok kozmetik kremlerin, merhemlerin, mumların yapımında ve tekstil terbiye işlemlerinde, daha sonraları da endüstriyel yağlayıcı olarak kullanılmıştır. Bir zamanlar balinanın pıhtı şeklindeki spermi (menisi) olduğuna inanıldığı için yanlış olarak spermaceti adı verilmiştir.
Eskiden aydınlatma birimi olarak kullanılan“mum gücü”, yanan saf ispermeçet mumunun saatte yaydığı (7.776 gram oranında) ışık olarak tanımlanmaktadır. Işık yoğunluğu ile ilgili olan mum gücünün simgesi İngilizce yazımının (Candlepower) kısaltılmış şekli olan Cp’dir. Artık MKS sisteminin dışında kalan fakat zaman zaman kullanılan bir ışık şiddeti birimi olan “mum gücü” elektrikli aydınlatmanın olmadığı zamanlarda mumların kullanılması nedeniyle oluşturulmuş bir aydınlatma birimidir. Mumun belirli bir yönde yaydığı ışığın yoğunluğuyla veya konsatrasyonuyla ilgilidir. Kandela terimi ile eş anlamlıdır. Kabaca 1 kandela, 1 mum tarafından yayılan ışık yoğunluğuna eşit kabul edilir ya da 1 mum gücünün 1.02 kandelaya eşit olduğu söylenebilir. Örneğin bir spot ışığının mum gücünün 10.000.000 olması onun 10 milyon mumun yaydığı ışığa eşdeğer olması anlamına gelir.
Ambergris
Ambergris (Akamber ya da balina kusmuğu), sperm balinalarının bağırsaklarında üretilir. Balinalar keskin bir şey yediklerinde bağırsaklarını korumak için bu mumsu maddeyi yaparlar. İçlerinde ambergris biriktikten sonra balinalar ondan kurtulurlar. Ambergris, hasat edildiği kıyılara vurur. Bu pahalı mum, kokunun daha uzun süre dayanmasına yardımcı olmak için bazı yüksek kaliteli, pahalı parfümlerde kullanılır. Geçmişte, yiyecek ve şarabın lezzetlerini arttırmak için de kullanılmıştır.
Bal Mumu![Hayvanlar Tarafından Sentezlenen Doğal Mumlar]()
Bal mumu, en çok bilinen hayvan mumu olsa da diğer böcekler de mum salgılar. İşçi arıların petek yapımında salgıladığı ve ticari değeri olan, faydalı bir hayvan mumudur. İşçi arıların beslenmelerine, yaşlarına ve benzeri faktörlere göre rengi sarıyla siyah arasında olabilir. Kokusu bir miktar bala benzer, tadı ise hafif balzamiktir. Özgül ağırlığı yaklaşık olarak 0,95, erime noktası 60 santigrat derecenin üzerinde olan bal mumunun içeriğinde cerotik asit ve mirisin (mirisil palmitat) ve diğer bazı karbon sayıları yüksek olan parafinler bulunur. Suda çözünmeseler de kloroform, karbon tetraklorür ve eter (sıcak olan) içinde çözülebilir.
Bal mumu, boş bir petek kaynar suda eritilerek hasat edilir. Süzülen, safsızlıkları giderilen, gerekirse ağartılan bal mumu preslenir. Bal mumu yapay çiçeklerin ve meyvelerin yapımında, yer ve mobilya cilalarında, deri yumuşatıcılarında, parlatıcılarda, mumlu kağıtların, litografik mürekkeplerin, merhem gibi bazı kozmetiklerin imalatında kullanılan bir bileşendir.
Kuş Mumları
Kuşların üropigial veya preen bezleri yapısal olarak yağ bezlerine benzer ve büyük ölçüde mum esterlerinden oluşan mumlar salgılarlar. Kuşlar gagaları ile tüylerini temizlerken bu yağlı, mumsu salgıyı kullanır. Mumların temel amacının tüylere su geçirmez bir tabaka kazandırmak olduğu tahmin edilmekle birlikte başka işlevleri olabileceği de öne sürülmektedir.
Vernix Caseosa
Vernix caseosa, insan fetüsünün ve yenidoğanın derisini kaplayan mumsu, beyaz bir materyaldir ve gebeliğin üçüncü trimesterinde üretilir. Lipid bileşeni, yüksek oranda triaçilgliseroller, mum esterleri ve proteinler içerir. Lipidler ve proteinler vernikste hafif yağlı bir his bırakır. Bu peynirimsi, yağlı veya mumsu tabaka yağ salgılarından başka dökülen deri hücreleri de içerir. Verniks, gebeliğin ikinci trimesterinde (17 ile 19. haftada) yağ bezleri tarafından üretilmeye başlar, giderek pik kalınlığa ulaşır ve bebeğin derisini kaplar. Su geçirmediği için rahim içinde bebeğin cildini yumuşak ve nemli tutar, amniyotik sıvıya karşı bebeğin cildini çatlamaktan, buruşmaktan ve enfeksiyonlardan korur. Üçüncü trimesterde ( 34. haftadan sonra) süreç tamamlanır ve bu dönemde bir kısmı amniyotik sıvıya geçer hatta bir kısmı bebek tarafından yutulur, dolayısıyla vernix caseosa, iyi bakterilerin gelişimine katkı sağlayarak bağırsak sağlığını korur. Üçüncü trimesterin sonlarına doğru (40.haftada) verniks tabakası azalmış, incelmiş durumdadır. Bebeğin vaginal yoldan doğmasını kolaylaştıran bir kayganlaştırıcı rolü de vardır. Bebekler, vücutlarının tamamı olmasa da bir kısmı bu tabakayla kaplı olarak doğar. Doğum sonrasında da cildi bakteri saldırılarına karşı korur, yenidoğanın havayla temas etmeye uyum sağlamasına ve termoregülasyona yardımcı olur.
Mum Esterlerinin Sindirimi ve Emilimi ![Hayvanlar Tarafından Sentezlenen Doğal Mumlar]()
Memeli gıdalarındaki balmumu esterleri sindirim sisteminde pankreatik lipaz tarafından zayıf bir şekilde hidrolize edilir, bu nedenle besin değeri çok azdır. Bununla birlikte, balıklar, mumdan zengin zooplankton diyetlerine iyi adapte olmuşlardır ve mum esterlerini hidrolize etmede ve bileşenlerini muhtemelen şimdiye kadar tanımlanmamış lipazlar veya esterazların yardımıyla dokularına asimile etmede çok az zorluk çekerler.
Kaynakça:
https://blendedwaxes.com/wax-products/
https://www.chemeurope.com/en/encyclopedia/Wax.html
https://lipidmaps.org/resources/lipidweb/lipidweb_html/lipids/simple/waxes/index.htm<
https://www.hakanbuzoglu.com/component/content/article/237-ozel-tedaviler/ozel-tedaviler-anasayfa/1673-hayvansal-kaynakli-kozmetikler-zooceuticals
Yazar: Müşerref Özdaş