Heyelan, insan can ve mal kaybına yol açan önemli bir doğal afettir. Heyelan tehlikesi, farklı özellikleri ve geçici tehlike faktörlerinin yanı sıra bunların mekânsal, zamansal ve boyut olasılıklarını içeren çoklu heyelan tehlikesinin sistematik ve nesnel bir değerlendirmesini gerektirir. Etkili planlama ve yönetim, heyelanların neden olduğu sosyal ve ekonomik kayıpları azaltır. Zamansal bilgilerle birleştirilmiş bir heyelan duyarlılık haritası, heyelanlardan kaynaklanan potansiyel kayıpları tahmin etmek için bir heyelan tehlike haritasına dönüştürülebilir. Heyelan riski, heyelan tehlike haritaları kullanılarak tahmin edilebilir. Yararlı bir tehlike haritası yerel jeoloji, jeomorfoloji, litoloji, hidroloji, bitki örtüsü ve iklim faktörlerini içermelidir ve bu faktörler, uygun tehlike analizi için gerekli olan heyelan olaylarını etkiler.
Tehlike değerlendirmesinin hayati bir parçası, şev duyarlılığının yenilme öncesi ve yenilme aşamalarının nicel tahminidir ve şev yenilme olasılığını belirler. Son 30 yılda, planlama amaçları için şev duraysızlığı tehlikesi talebinin bir sonucu olarak heyelan tehlikesi bölgelemesi üzerine çok sayıda çalışma yapılmıştır. Hassas şevlerin şev yenilmelerini tetiklemesine veya yeniden etkinleştirmesine rağmen, tehlike analizi şev boyunca heyelan hareketinin hızı dikkate alınmalıdır. Huabi ve ekibi, arazinin şev yenilmesi için duyarlılığını değerlendirmek ve belirli bir tetikleyici olayın meydana gelme olasılığını belirlemek olan heyelan tehlikesi bölgelemesinin iki önemli yönünü önermişlerdir. Nadim ve Kjekstad, heyelan tehlike seviyelerini ihmal edilebilirken çok yükseğe sınıflandırmak için bir heyelan tehlike indeksi (Hlandslide) kullanmışlardır. Bu denklemde yer alan faktörler aşağıdaki gibidir:
• Eğim faktörü (Sr),
• Litoloji faktörü (Sl),
• Toprak nem faktörü (Sh),
• Yağış tetikleyici faktör (Tp),
• Sismik tetikleyici faktör (Ts),
Ayrıca Hlandslide’ı geliştirmek için bir denklem kullanılmıştır ve bu aşağıdaki gibidir:
Hheyelan= (Sr Sben;Sh) (Ts+Tp)Hheyelan=Sr Sben ShTs+Tp E1
Burada S r = eğim faktörü, S l = litoloji faktörü, S h = toprak nem faktörü, T s = sismik tetikleme faktörü ve T p = yağış tetikleme faktörüdür. Uzaktan algılanan veriler, çeşitli ölçeklerde heyelan tehlikesi bölgeleri geliştirmek için denklemde kullanılan birkaç temel faktörü sağlar. Tehlike analizi için ihtiyaç duyulan heyelan oluşumları hakkında çok-uzay-zamanlı bilgileri elde etmek genellikle zordur. Chau et al, subjektifliği ve yanlılığı önlemek için heyelan analizinin heyelan dinamiğine dayalı sayısal simülasyonları içermesi gerektiğini önermişlerdir. CBS ile birleştirme, daha iyi planlama ve çalışmak için yeterli bir tehlike haritası ile sonuçlanmalıdır.
Duyarlı alanlar değerlendirilebilir ve tahmin edilebilir, böylece uygun hazırlık ve hafifletme yoluyla heyelanların neden olduğu hasarı azaltır, çünkü heyelan önleme ciddi bir zorluktur. Genel olarak heyelan tehlike analizi, hava fotoğrafları veya uzaktan algılanan görüntüler kullanılarak yapılır. Bu nedenle, büyük ölçüde belirsizlik içerebilir, belirsizliğin derecesi topografya, toprak, bitki örtüsü ve hidroloji gibi birçok faktörle ilişkilidir. Öte yandan belirsizlik düzeyi, bir haritanın duyarlılık derecesi ile güçlü bir şekilde ilişkilidir. Ayrıca, heyelan tehlikesi olasılığı hem içsel hem de dışsal değişkenlere bağlıdır. İçsel değişkenler jeolojik koşulları ve eğim yapılarını içerirken, dışsal değişkenler yağış ve insan faaliyetlerini içerir.
Chau et al, güvenilir bir heyelan tehlike haritasının tarihsel heyelan olaylarını, jeomorfolojik analizi ve kaymaların, düşmelerin ve dünya kütlesi akışlarının mekanik analizini içermesi gerektiğini açıklamıştır. Tehlike analizinin üç yönü de büyük miktarda verinin işlenmesini ve yorumlanmasını içerdiğinden, CBS gibi mekânsal analiz araçları bu tür analizler için gereklidir. Heyelan analizi ve gelecekteki heyelan meydana gelme olasılığının değerlendirilmesi için önceki olaylardan mekânsal bilgi gereklidir. Bu nedenle, tehlikelerle ilişkili faktörler için yüksek çözünürlüklü uzamsal bilgi (uydu verileri), etkili tehlike analizi için esastır. Son zamanlarda CBS araçları ve uzaktan algılanan veriler, etkilenen bölge için olasılıksal bir heyelan tehlike analizinin üretildiği heyelanı karşılaştırmak ve analiz etmek için hayati bir yaklaşım olduğunu kanıtlamıştır. Daha doğru ve güvenilir bir heyelan tehlikesi ve risk analizi için çoklu bilgi katmanları CBS sistemine dâhil edilmiştir. Etkili bir heyelan tehlike analizi için jeoteknik ve güvenlik faktörü tabanlı modeller de önerilir. Potansiyel bilinmeyen heyelanların tehlike analizi için farklı hacimlere veya kayma yüzeylerine sahip çeşitli senaryolar entegre edilmelidir.
Golovko et al, heyelan duyarlılık haritası ve tehlike indeksi geliştirmek için çoklu uydu verilerini örneğin, Landsat, Spot, Aster, IRS-1C, LISS III ve RapidEye gibi ve otomatik algılama tekniklerini kullanmıştır. Sunulan yaklaşımlarının, heyelan duyarlılığını ve tehlikesini karakterize etmek için uzaktan algılama verilerinin ve jeo-uzamsal araçların (örneğin, CBS) kapsamlı kullanımına dayandığını özetlemişlerdir. Ray et al, US Ray ve ekibi Kaliforniya’daki aktif Cleveland Corral heyelan alanında duyarlılık haritaları geliştirmek için uydu toprak nemi ve hidrolojik modeli bir arada kullanmışlardır. Ayrıca Dhading, Nepal’de duyarlılık haritaları geliştirmek için uydu toprak nemini ve hidrolojik modeli birleştirmek için entegre bir yaklaşım kullanmıştır.
Heyelanı İzleme
Heyelan izleme, heyelan envanteri ve tespiti, duyarlılık haritaları ve tehlike analizi yapılması gibi tüm faaliyetleri içerir. Karar vericilere ve halka jeolojik bilgi sağlamanın en kolay yolu, heyelan olaylarının yerlerini, meydana gelebileceğini gösteren haritalar veya görselleştirme yoluyla, böylece heyelan tehlike bölgeleri hakkında bilgi sağlar. Tehlikenin etkisini en aza indirmenin, azaltmanın ve risk yönetimini iyileştirmenin en etkili yolu heyelan izleme ve planlamadır. Heyelanlar, yoğun yağış, topografya ve önceki toprak nemi gibi birleşik etki nedeniyle meydana gelir. Ancak deprem, yanardağ ve şevlerdeki aşırı yük yükü gibi dış itici güçler nedeniyle de heyelanlar tetiklenebilir. Tehlikesi, dağlık bölgelerde büyük altyapı hasarlarına, insan kayıplarına ve çevresel bozulmaya neden olur.
Yüzey ve yeraltı doygunluğunun birleşik etkisi kritiktir, çünkü heyelan tetikleyicisi yalnızca yüzey tabakası doygunluğuna bağlı değildir. Heyelan izleme tekniği, heyelanın tipine, boyutuna ve içerdiği risklere bağlıdır. Aynı zamanda, mevcut teknolojileri ve heyelan izleme konusundaki uzmanlıkları, bir heyelanla ilgili geçmiş deneyimler ve diğer faktörler nedeniyle ülkeler arasında farklılık gösterir. Örneğin, bir şevin yüzey yer değiştirmelerinin izlenmesi, heyelan dinamiği için temel verileri sağlar. Heyelan tehlikesini azaltma önlemleri, tehlike haritalama ve değerlendirmeyi, aktif ve karmaşık heyelanların gerçek zamanlı izleme sistemlerini ve acil durum planlamasını içerir. Heyelan izleme, bir heyelanın aktivitesini değerlendirmek için farklı heyelan oluşumlarından koşullarına ilişkin alansal kapsamın, enkaz hareketinin hızının, eğim hareketinin hızının, yüzey topografyasının vs. karşılaştırmasını içerir.
Mekânsal gözlemlerden alınan zamanında ve yüksek kaliteli bilgiler, özellikle acil durumlara yanıt olarak, doğal ve insan kaynaklı afetlerin yöneticileri için çok önemlidir. Heyelan izleme, daha iyi izleme ekipmanı, makineler tarafından yapılan otomatik ölçümler ve daha ucuz araçlar ile yıllar içinde gelişmiştir. Uzaktan algılama verileri ve teknikleri, özellikle yüksek dağlık bölgelerde, kapsamlı kapsamları ve gözlem sıklıkları nedeniyle, derinlemesine tehlike haritalama ve izleme için kullanılabilir. 1990’ların sonlarına kadar stereoskopik hava-fotoğraf yorumlaması, heyelan izleme için en tutarlı uzaktan algılama aracı olmuştur. Hava fotoğrafçılığı ve kızılötesi görüntülerin birleştirilmesi, her iki sistemden de ayrı ayrı değil, arazi koşullarının daha iyi bir sonucunu verir. Önceden var olan heyelan envanter haritaları ve sentetik açıklıklı radar (SAR) görüntüleri ve yardımcı verilerin entegrasyonu yoluyla interferometrik sentetik açıklıklı radar (INSAR) ile birleştiğinde, heyelan envanterini güncellemek için etkili bir yöntem olabilir.
Yer tabanlı optik sistemler, sis, yağmur ve karanlık durumunda aktif heyelan hareketlerinin izlenmesini sınırlar ve ayrıca INSAR, uzun süreli eğim hareketlerini izlemek için faydalıdır. Ayrıca INSAR, geniş kapsama alanı, yüksek uzaysal çözünürlüğü ve tüm hava koşullarında çalışma yeteneği nedeniyle araştırmalarda yaygın olarak kullanılır. Heyelan izleme, topografya, jeoloji, yeraltı suyu seviyeleri, malzeme özellikleri, olası kütle hareketleri hakkında ayrıntılı bilgiler içerir. Eğim hareketlerini ve deformasyonu izlemek için ekstansometreler, eğim ölçerler, piyezometreler, gerinim ölçerler, basınç hücreleri, jeofonlar, eğim ölçerler ve çatlak ölçerler gibi çeşitli araçlar kullanılmıştır. Son zamanlarda, heyelan izleme sistemi, daha ucuz bilgisayarlı ekipmanların geliştirilmesiyle geliştirilmiştir. Savvaidis’e, Macek ve ekibine göre, heyelan izleme sistemleri ve teknikleri vardır. Bu sistem ve teknikler aşağıdaki gibidir:
• Uzaydan türetilen bilgilerle uzaktan algılama teknikleri: Sismik tehlikeler, heyelan tehlikeleri ve deprem afetlerinin yönetimi için önemlidirler. Ayrıca uzaktan algılama araçları, heyelan duyarlılık haritalarını geliştirmek için kullanılan 1-5 cm derinliğe kadar yüzey toprak nemi verileri sağlar,
• Küresel konumlandırma sistemi (GPS) tekniği: Doğruluğu santimetre olarak belirlemek için bir dizi uydu kullanan esnek ve kolay bir işlemdir. Kullanılmış bir GPS, birkaç kilometre boyunca doğru diferansiyel konumlandırma sağlar,
• Dijital görüntüleme sensörleri verileriyle birleştirilmiş fotogrametrik teknik: Heyelan tehlikesinin erken tespit
edilmesini sağlar ve hava fotoğrafçılığının yorumlanmasını içeren bir fotogrametrik teknik, uzun bir süre boyunca heyelanları belirlemek ve haritalamak için kullanışlı bir tekniktir. Aynı zamanda, yüzey bilgilerinin belirlenmesinde arazinin 3 boyutlu genel görünümünün tanımlanması için değerli bir tekniktir,
• Yere dayalı geleneksel ölçme teknikleri: Genellikle epizodik bir izleme programında kullanılan farklı araçların kullanımıyla mutlak yer değiştirme hesaplamalarını ölçer,
• Geoteknik yöntemler: Üzerinde veya söz konusu bölgede kalıcı olarak çalışan sensörlerden yararlanır ve ayrıca verilerin bir kontrol merkezine gerçek zamanlı iletimi için bir telemetrik sistem kullanabilir,
Kaynakça:
researchgate.net/publication/Importance_of_Site_for_the_Mitigation_of_Landslide_Hazard
usgs.gov/faqs/why-study-landslides?
core.ac.uk/download/pdf/234698578.pdf
dept.ru.ac.bd/geology/acad/landslide_hazard_1-35.pdf
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu