İktisadi konulara yaklaşım, inceleme konuları farklı da olsa belirli ilkelere dayanır. Buna iktisadi düşünce tarzı denir. İlkelerin başında, kıtlık koşullarında tercih yapmak gelmektedir. Bir diğer ilke ise kişilerin iktisadi davranış biçimleri ve tercih süreçleri ilkesidir. En son incelenecek ilke ise iktisadi düşünce tarzının mevcut durumla analize başlama ve çıkacak değişimin sonuçları incelemesidir. İktisadi düşünce tarzının bu temel ilkeleri anlaşılınca hipotezleri kavrayarak iktisatta uzmanlaşmak kolaylaşır.
Rasyonel Davranış
Rasyonel davranmak iktisadi düşünce tarzının en temel ilkesidir. Kişiler belirledikleri amaç ve hedefleri doğrultusunda tercih yaparlar. Mesela; tüketicilerin amacı mutluluk ve refah maksimizasyonudur. Buradaki rasyonel davranış, tüketicinin beklediği faydayı maksimize edecek şekilde tercih yapmasıdır. X ve Y mallarının fiyatları eşitken, her ortamda X malını tercih etmek gibi.
Rasyonel davranış, kesinlikle tüketici kararlarının doğruluğunu garanti etmez. Yeni çıkmış veya kalitesi arttırılmış mallar denendiğinde, deneme sonucunda tercihin doğru mu yanlış mı olduğu anlaşılır. Bu denemeler de rasyonel davranış kabul edilmektedir. Ancak hangi malın daha avantajlı olduğu anlaşıldıktan sonra avantajsız malı tercih etmek rasyonel davranış sayılma.
İktisatta tüm üreticilerin kar maksimizasyonu amacı güttükleri varsayılır. Mesela; bir çiftçi 4 milyar liraya edindiği mahsulü 6 milyar liraya satarak 2 milyar lira kar eder. Üretici kar maksimizasyonu için, üretimde en az veya en ucuz kaynakları kullanmak ister. Gereğinden fazla veya pahalı kaynak kullanırsa karı azalır, tercih rasyonel olmaz.
Karar Alma
İktisadi düşünce tarzında, karar alma şekillerine ilişkin varsayımlar vardır. Kararlar alınırken eylemlerin yarar ve maliyetleri dikkate alınmalıdır. Mesela; arabanın ara koltuğunda emniyet kemeri takma konusunda yarar ve maliyetler karşılaştırılır. Yararlar maliyetleri aşıyorsa emniyet kemeri takılır, maliyet yararı aşıyorsa takılmaz.
Maliyet, yarar ve kararlar kişiye göre değişir. Mesela; otogardan kent merkezine taksiyle kısa sürede, toplu taşıma aracıyla ise uzun sürede varılabilirken hangisinin tercih edileceği, zaman ve paraya göre belirlenecektir. Herkes burada aynı sonuca varamaz. Aynı otogara memleketinden dönen öğrenci yurda gitmek için toplu taşıma aracına bineceği söylenebilir. Müvekkilini ziyaret edecek avukat ise taksi ücretini müvekkili karşılayacağından taksiyle gitmeyi tercih eder.
Yarar ve maliyetlerdeki değişim tercihi etkiler. Mesela; taksi ücretleri büyük miktarda düşerken alternatif araçların ücretlerinin aynı kalması halinde taksi daha çok kişi tarafından tercih edilir. Emniyet kemeri takmamanın ceza bedeli arttırıldığında daha fazla kişi emniyet kemeri takar. İktisadi birimlerin davranışlarının öngörülebilmesi, davranış inceleme ve yarar arttırıcı gelişimlerin sonuçlarını belirlemeye yaramaktadır.
Marjinal Analiz
Mevcut şartlar değiştiğinde ne olacağının incelenmesine marjinal analiz denir. Mesela; bir öğrenci iktisat dersine haftada 5 yerine 6 saat çalışmaya karar vermesi marjinal analize göre davranıştır. İktisat dersinin süresinin uzatılmasının yararı maliyetini aşar. Başka öğrenci farklı sonuç alıyorsa iktisat dersinin süresini uzatmayacaktır.
Mesela; çiftçiler daha fazla gübre kullanarak buğday üretiminin artış miktarına bakarlar. Üretim maliyeti artışı ve karın nasıl değişeceğiyle ilgilenirler. Çiftçiler burada, mevcut haldeki değişimlerin sonuçlarına göre karar vermektedirler. Marjinal analiz, karar vermenin çoğunlukla değişimlerle ilgili olması nedeniyle, iktisadi düşünce tarzında önemlidir.
İktisadi Düşünce Tarzı Hataları
İktisat teorisi iktisadi analiz ve iktisadi birimlerin davranışlarını belirlemeye yarar. İktisadi olayların iyi anlaşılması sağlanarak kişilerin yüksek maliyetli iktisadi hatalardan kaçınmaları sağlanır. İktisadi düşünme tarzında üç hata; diğer şartlar sabitken, birlikte değişim-nedensellik ve tümleme yanılgısıdır.
Diğer Şartlar Sabitken: İktisat teorisi çalışmaları çoğunlukla “diğer şartlar sabittir” varsayımıyla geliştirilir. Bu varsayıma göre, bir iktisadi olgu incelemede, olguyu etkileyen değişkenlerden biri değişken, diğerleri sabit kabul edilir. Bu varsayım analiz basitleştirmenin temel araçlarındandır. Mesela; bir malın fiyatı düşünce daha fazla satılacağı yönünde teori geliştirildiğinde, ucuzluğa rağmen satıcı beklentisi gerçekleşmeyebilir. Bu durumda teorinin doğru mu yanlış mı olduğunun anlaşılması dikkatli düşünme ve analiz gerektirir. Çünkü satılacak mal miktarı, fiyattan başka çok faktörden etkilenir. Dolayısıyla teori, mesela, tüketici zevk ve tercihlerini dikkate almadan, sırf fiyat düştü diye daha fazla satılacağı söylenemez. Teori, satışları etkileyen diğer faktörler sabitken düşük fiyatların satışları arttıracağını ifade etmektedir. Dolayısıyla sabit kabul edilen faktörlerden biri değişince artık diğer şartlar sabitken varsayımı geçersizdir, teorinin dayandırıldığı önemli varsayım ihlal edilmiştir. Varsayımı ihlal edilen teoriler test edilemezler. Mesela; hava şartları değiştiğinde, konser bilet fiyatı düşse de az bilet satılmasından teorinin yanlışlığı anlaşılmaz.
Birlikte Değişim-Nedensellik: İktisadi düşünce tarzında yapılan hatalardan biri de iki değişkenin birlikte değişim ilişkisiyle nedensellik ilişkisinin karıştırılmasıdır. Birbiriyle ilişkisiz iki değişken aynı anda birlikte değişmesi demek birinin diğerinin neden veya sonucu demek değildir. Mesela; bahar başında yeni doğan bebek sayısıyla gelen leylek sayısı aynı yönde değişmektedir. Bu demek bebekleri leylekler getiriyor demek değildir. Bu iki değişken arasında nedensellik yoktur. Birlikte değişim ile nedenselliğin aynı anlama gelmediği buradan anlaşılır.
Tümleme Yanılgısı: Grup bireylerden oluşuyor diye, birey için geçerli her şey grup için de geçerli sanılıyorsa tümleme yanılgısına düşülmüştür. Mesela; bir kişinin sesini yükselterek konuştuğunda karşısındaki onu daha iyi anlayabilir. Ancak herkes birden yüksek sesle konuşursa, karmaşa ve gürültü kirliliği yaşanır. Yani, birey için doğru şey, grup için yanlış olabilir. İktisadi düşünce tarzı bu yanılgıdan kaçınmayı gerektirmektedir.
Kaynakça:
Anadolu Üniversitesi – İktisada Giriş – 2008
Yazar:Halil İbrahim Arik