Koruyucu sağlık hizmetleri veya profilaksi, hastalıkların önlenmesi için alınan tedbirlerden oluşur. Sağlık; çeşitli fiziksel ve zihinsel durumlardan oluşmakta, çevresel faktörlerden, genetik yatkınlıktan, hastalık ajanlarından ve yaşam tarzı seçimlerinden etkilenmektedir. Hastalıklar, bireylerin etkilendiklerini fark etmelerinden önce başlayan dinamik süreçlerdir. Hastalıkların önlenmesi; ilk, birincil, ikincil ve üçüncül önleme olarak kategorize edilebilecek öngörülü eylemlere dayanmaktadır.
Her yıl milyonlarca insan önlenebilir nedenlerden ölmektedir. 2004 yılında yapılan bir çalışma, tüm ölümlerin yaklaşık yarısının önlenebilir davranış ve risklerden kaynaklandığını göstermiştir. Önde gelen nedenler arasında kardiyovasküler hastalıklar, kronik solunum hastalıkları, yaralanmalar, diyabet, bulaşıcı hastalıklar, yetersiz beslenme ve hareketsiz yaşam tarzı bulunmaktadır.Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) verilerine göre, dünya genelindeki yaklaşık 55 milyon ölümün üçte ikisi kanser, diyabet, kronik kardiyovasküler ve akciğer hastalıkları dahil olmak üzere bulaşıcı olmayan hastalıklardan. Kronik hastalıkların prevalansında ve bu hastalıklardan ölümlerde dünya çapındaki artış göz önüne alındığında koruyucu sağlık hizmetleri büyük önem kazanmaktadır.
Hastalıkların önlenmesi için birçok yöntem vardır. Yetişkinlerin ve çocukların sağlıklı görünseler bile hastalık taraması yaptırmaları, hastalık için risk faktörlerini tanımlamaları, sağlıklı ve dengeli bir yaşam tarzı için ipuçlarını tartışmaları, aşılarla korunmaları, doktorlarını düzenli ziyaret etmeleri önerilmektedir. Bazı önemli hastalık taramaları arasında hipertansiyon (yüksek tansiyon), hiperglisemi (yüksek kan şekeri), hiperkolesterolemi (yüksek kan kolesterolü), kolon kanseri taraması, depresyon, HIV, sifiliz ve bel soğukluğu, mamografi (meme kanseri taraması), kolorektal kanser taraması, Pap testi (rahim ağzı kanseri taraması) ve osteoporoz taraması bulunmaktadır. Bazı genetik testleri, genetik bozukluklara neden olan mutasyonları taramak veya meme ya da yumurtalık kanseri gibi bazı hastalıklara yatkınlığı saptamak için de yapılabilir. Ancak, ne yazık ki bu önlemler her birey için maddi açıdan uygun ve ulaşılabilir değildir.
Koruma Basamakları
Koruyucu sağlık hizmetleri; ilk, birincil, ikincil ve üçüncül koruma basamakları olarak tanımlanmaktadır. 1940’lı yıllarda Hugh R. Leavell ve E. Gurney Clark, birincil önleme terimini kullandılar. Harvard ve Columbia üniversitelerinin Kamu Sağlığı Okullarında çalışmalarını sürdüren araştırmacılar daha sonra ikincil ve üçüncül önlemeyi içerecek şekilde basamak sayısını artırdılar. Stephen E. Goldston ise bu basamakların “önleme, tedavi ve rehabilitasyon” olarak daha doğru tanımlanabileceğini ileri sürmüş olsa da, birincil, ikincil ve üçüncül önleme terimleri günümüzde hala kullanılmaktadır. İlk basamak (primal) koruma kavramı ise, bu basamakların başına, moleküler biyolojideki gelişmelerle, özellikle de hem fiziksel hem de duygusal çevresel koşulların önem taşıdığını gösteren epigenetikteki gelişmelerle birlikte eklenmiştir:
– İlk Basamak:
Gelecekteki anne babalara yardım etmeyi amaçlayan her türlü önlemi ve hamilelik öncesinden bebeğin ilk doğum gününe kadar olan süredeki güvenli fiziksel ve duygusal ortam koşullarının sağlanmasını kapsar. İlk basamak, yaşamın erken döneminde risk faktörlerinin gelişmesini önlemek için tasarlanmış önlemleri ifade eder.
– Birincil Basamak:
Hastalığın ortaya çıkmasını önlemek için, hastalığa yol açan ajanları ortadan kaldıran ya da hastalığa karşı vücudun direncini artıran yöntemleri kapsar. En bilinen örnekler arasında, hastalığa karşı bağışıklık kazandıran aşılar, sağlıklı bir diyet ve egzersiz rejimi ve sigara içmekten kaçınma sayılabilir.
– İkincil Basamak:
Gelişme belirtilerinin ortaya çıkmasından önce, mevcut bir hastalığı saptama ve sorunu çözme yöntemlerini kapsar. Örnekler arasında, birçok kardiyovasküler hastalığın risk faktörü olan hipertansiyonun tedavisi ve kanser taramaları gösterilebilir.
– Üçüncül Basamak:
Rehabilitasyon ve tedavi ile ölümcül sakatlıklar yaratabilen semptomatik hastalıkların zararlarını azaltma yöntemlerini kapsar. Bu yöntemler, hastalığın yayılmasını veya ilerlemesini durduran cerrahi prosedürleri de içerir.
– Dördüncül Basamak:
Sağlık sistemindeki gereksiz, aşırı ya da yanlış müdahalelerin sonuçlarını hafifletme ya da önleme yöntemlerini kapsar.
Dünyada Önlenebilir Ölümlerin Sıralaması
Dünyada önlenebilir ölümlerin önde gelen nedenleri arasında yetersiz beslenme, kirlilik ve güvenli olmayan su ve sanitasyon gibi gelişmekte olan ve gelişmiş ülkeler arasındaki sağlık eşitsizliklerini yansıtan birkaç farklılık olmakla birlikte sıralamayı büyük ölçüde değiştirmemektedir. Önlenebilir bu ölümlerin nedeni ve yaklaşık sayısı (milyon olarak) aşağıdaki gibidir:
Hipertansiyon 7.8
Sigara 5.0
Yüksek kolesterol 3.9
Kötü beslenme 3.8
Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar 3.0
Yetersiz beslenme 2.8
Aşırı kilo ve obezite 2.5
Fiziksel hareketsizlik 2.0
Alkol 1.9
Katı yakıtlardan kaynaklanan iç mekan kirliliği 1.8
Güvensiz su ve yetersiz sanitasyon (temizlik) 1.6
Koruyucu Sağlık Hizmetlerinin Maliyeti Tartışması
Koruyucu sağlık hizmetlerinin, maliyet etkinliği olup olmadığı konusunda genel bir fikir birliği yoktur. Ancak insanların yaşam kalitesini çarpıcı
biçimde artırmaktadır. Neyin “iyi bir yatırım” olduğu konusunda çeşitli görüşler vardır. Bazıları, koruyucu sağlık hizmetlerinin maliyetlerini, bu tür önlemlerin yokluğundaki tedavi maliyetleriyle karşılaştırırken, koruma maliyetlerinin daha fazla tasarruf sağlaması gerektiğini savunuyor. Diğerleri, önlemlerin tasarruf sağlamamasına rağmen manevi anlamda da önemli olduğunu ve önemli sağlık yararları sağladığını öne sürmektedir. Ayrıca, koruyucu sağlık hizmetleri, sayısız farklı hizmetlerden oluşmasına rağmen, genellikle bir bütün olarak tanımlanmaktadır. Tek tek net maliyetlere, tasarruflara veya ikisine birden yol açmayabilir.
Kaynakça:
– Hugh Rodman Leavell, E. Gurney Clark, “Preventive Medicine for the Doctor in his Community”, McGraw-Hill.
– Prathibha Varkey, “Mayo Clinic Preventive Medicine and Public Health Board Review”, Oxford University Press.
– Michael Greger, Gene Stone, “How Not to Die: Discover the Foods Scientifically Proven to Prevent and Reverse Disease”, Flatiron Books.
Yazar: Oben Güney Saraçoğlu