Nebulalar Türkçeye bulutsu namı ile girmiş kompleks gaz ve toz topluluğudur. Temelde hidrojen ve helyum gazları ile oluştuğu söylense de bulutsuların oluşumunda başka gazların da etkisi vardır. Evrende var olan tüm yıldızlar nebulalarda meydana gelmiştir. Bu nedenle bulutsular yıldız ve yıldız sistemlerinin oluşumu açısından oldukça önemlidir.
Nebulalar meydana gelme şekillerine göre kategorize edilmektedir. Bunlar Salma Bulutsular, Karanlık Bulutsular, Supernova Bulutsular (ölü yıldız kalıntısı), Gezegenimsi Bulutsular ve Yansıma Bulutsular olarak bilinmektedir. Oluşumlarına göre incelemek gerekirse;
Salma Bulutsular yapısındaki hidrojen miktarı diğerlerine göre biraz daha fazladır. Elektronlar arasındaki etkileşimler (elektronların bulundukları enerji düzeyinden daha düşük bir enerji düzeyine geçiş yapması) nedeni ile belirli bir frekansta ışık saçarlar. Bu nedenle kırmızı veya kırmızının alt tonlarındaki renkleriyle bilinirler. Bu durumda Salma Bulutsuları ışığı yansıtma değil üretme eğiliminde olduğu sonucuna ulaşırız. En yaygın salma (emisyon) bulutsusu nötr hidrojen atomunun yoğun olduğu O ve B tipi yıldızların iyonize olması sonucunda ortaya çıkar. Dünyaya en yakın bulutsu türüdür ve en bilinen örneği Orion Nebulasıdır.
Karanlık Bulutsular ismini yoğunluğu nedeniyle almaktadır. Oldukça yoğun bir yapısı olan bu bulutsular ışığı çok çok az geçirirler. Bu durum onları karartı gibi gözlemlememize neden olur. Tek başına olan bir Karanlık Bulutsuyu fark etmek oldukça zordur. Genellikle Salma Bulutsusu ve Yansıma Bulutsuları ile birlikte yer alır. Işığı geçirmediği için Absorption Nebula (Emilim Bulutsusu) şeklinde de isimlendirilirler. Aslında ışığı (gözle görünebilir) geçirmeme sebebi içerdiği toz parçacıklarından kaynaklanmaktadır. Bu toz parçacıkları ışığı soğurma yeteneğine sahiptir. Sonuç olarak Karanlık Nebula gözlemlemek isteyecek olursak kızılötesi ışıklara ihtiyaç duyacağızdır. En iyi bilinen Karanlık Bulutsular Orion’daki At başı Bulutsusu ve Crux’taki Coalsack bulutsusudur.
Yansıma Bulutsular isminden de anlaşılacağı üzere ışığı dahili olarak üretmeyip, yakın çevrede var olan yıldızın yaydığı ışığı yansıtan bulutsu türüdür. En parlak Yansıma Bulutsusu yeni bir yıldızın oluştuğu yerlerdir. Diğer bulutsulara göre daha soğuktur. Ancak yeni bir yıldız oluşuma denk gelirse Güneş’in neredeyse 2 katı yüzey sıcaklığına çıkabilmektedir. Bu evredeki bir bulutsunun kütlesi Güneş ile kıyaslanacak olursa 3.5 katı daha fazla olabildiği bilinmektedir. En güzel örneklerinden biri Trifid Nebulasıdır (M20 olarak da adlandılır).
Supernova Bulutsular büyük kütleli yıldızların ömürlerinin sonunda yaşadığı devasa patlamanın sonucunda oluşurlar. Aslında doğumdan çok ölüm bulutsusu gibi görünebilir. Bu nedenle bulutsudan ziyade kalıntı olarak bilinirler. Şiddetli patlamanın neden olduğu yıkım gücü fazla ve düzensiz olduğundan toz ve gaz parçaları boşluğa gelişi güzel yayılmaktadır. Rastgele dağılan parçacıklar Supernova Bulutsularını Gezegenimsi Bulutsulardan ayıran en önemli özellikleridir. Gezegenimsi bulutsular Supernova’nın aksine oldukça düzenli ve simetrik bir tutum sergilerler. Bilinen en iyi Supernova kalıntısı Peçe Nebula (Veil Nebuladır).
Gezegenimsi Bulutsular adlandırılması astronomi tarihinin erken dönemlerinin verdiği deneyimsizlikle yapıldığından gezegenden oluştuğu gibi yanlış anlaşılmalara yol açabilmektedir. Fakat durum böyle değildir ve Gezegenimsi Bulutsuların sanıldığının aksine gezegenler ile hiçbir ilgisi yoktur. Gezegenimsi Nebula düşük kütleli ve tüm yakıtını tükettiği için son dönemlerini yaşayan bir bulutsu olarak bilinir. Bulutsu bu evrede yüzey katmanlarını uzaya salmaya başlayan yıldızın verdiği etki ile bilinir. Aslında aşırı boyutlara ulaşan nükleer füzyon sonucu hidrostatik dengesini kaybeder ve şişmeye başlar. Daha sonrası kırmızı dev evresidir. En bilindik Gezegenimsi Nebula, Helix Nebula olarak geçmektedir.
Kaynakça:
https://astronomy.swin.edu.au/cosmos/
https://www.universeguide.com/
https://telescope.live/
https://www.nasa.gov/
Görseller: https://www.uzaydanhaberler.com/
Yazar: İsra Feza Ağlamış