Psikososyal rehabilitasyon (PSR), akıl hastalığı sorunu olan kişiler için kişisel iyileşmeyi, başarılı toplum entegrasyonunu ve tatmin edici yaşam kalitesini destekleyen bir rehabilitasyon türüdür. Bu rehabilitasyon hizmetleri ve destekleri işbirliğine dayalı, kişiye yönelik, bireyselleştirilmiştir ve insan hizmetleri yelpazesinin temel bir unsurudur. 
Bireylerin, seçtikleri yaşama, çalışma, öğrenme ve sosyal ortamlarda başarılı ve tatmin olma kapasitelerini artırmak için gereken becerileri geliştirmelerine ve kaynaklara erişmelerine yardımcı olmaya odaklanır.
PSR yaklaşımları, istihdam, eğitim, boş zaman, sağlık ve temel yaşam becerilerinin yanı sıra aile katılımı, akran desteği ve akran tarafından verilen hizmetler gibi kilit yaşam alanlarında kanıta dayalı en iyi ve umut verici uygulamalardır. Gösterilmiş etkililikleri ve iyileşme yönelimlerine bağlı olarak, bu yaklaşımlar, uzun süreli akıl hastalığı veya madde kullanım sorunları yaşayan kişiler için geniş çapta erişilebilir olmalıdır. PSR yaklaşımlarının ayırt edici ve tanımlayıcı özellikleri vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Kişilerin eksiklikleri ve sorunlarından ziyade değerlendirilen güçlü yönlerine dayanır. Başka bir deyişle, kişiselleştirilmiş hedef belirleme ve iyileşme için temel olarak kişinin güçlü yönlerinin değerlendirilmesine dayanır. Bu, sorunlara ve eksikliklere odaklanan geleneksel, hastalığa dayalı yaklaşımlardan büyük bir farktır.
• Bireylerin becerilerini yeniden keşfetmelerine ve başarılı bir şekilde ve kendi kendine tanımlanmış bir yaşam kalitesiyle yaşamak için gereken topluluk kaynaklarına erişmelerine yardımcı olurlar. Buna göre, başkaları tarafından belirlenen hedefler yerine hastanın hedefler belirlemesini içerir.
• Kişileri istihdam, eğitim, sosyal destekler, temel yaşam becerileri, boş zaman ve sağlık da dâhil olmak üzere iyi ruh sağlığının belirleyicileri üzerinde anlamlı bir yaşam odağına sahip olmalarını destekler.
• Bu yaklaşım genellikle kişileri işler ve barınma gibi seçtikleri hedef ortamlarına yerleştirir, ardından bu ortamlarda eğitilir ve destekler. Benzer şekilde, sosyal beceri eğitimi gibi diğer eğitimler kişinin doğal ortamlarında gerçekleşir.
• PSR yaklaşımları etkili olduğu bilimsel kanıtlarla desteklenmektedir. Desteklenen istihdam ve sağlık programları gibi kanıtlarla güçlü bir şekilde desteklenen bir dizi en iyi uygulamayı ve aynı zamanda akran destek programları gibi ortaya çıkan kanıtlarla umut verici uygulamaları içerir. Bu yaklaşımlar, tam bir toplum yaşamı ve iyileştirilmiş yaşam kalitesi ile iyileşmeyi destekler.
Psikososyal Rehabilitasyon Tarihi
1960 ve 1970’lerden önce, ciddi ruhsal hastalıkları olan kişilerin hastaneye yatırılması alışılmadık bir durum değildi. Akıl sağlığı sorunlarının tedavisine yaklaşım o zamandan beri önemli ölçüde değişmiştir ve bu da kurumsallaşmanın kaldırılmasına yol açmıştır. Günümüzde ruh sağlığı sorunları olan kişilerin olabildiğince bağımsız bir şekilde yaşamalarına ve yaşadıkları topluluklara tam olarak entegre olmalarına yardımcı olmaya vurgu yapılmaktadır.
Akıl hastalığını çevreleyen damgalama hala var olsa da, 2 PSR önyargıyı azaltmaya ve sosyal katılımı teşvik etmeye çalışmaktadır. PSR , akıl hastalığının iyileşme modeli olarak bilinen modeli kullanır. Tam iyileşme genellikle amaçtır, ancak tam iyileşme bir sonuçtan ziyade bir süreç olarak görülür. Bu yaklaşım, kişinin iyileşme potansiyeline, güçlendirme, sosyal içerme, destek ve başa çıkma becerileri sağlamaya odaklanır. Herkesin yolculuğu bireysel ve benzersizdir, bu yüzden PSR, yetenekleri veya hastalıklarının etkileri ne olursa olsun, insanların anlam, umut ve gelişme bulmasına yardımcı olabilir.
Psikososyal Rehabilitasyon İlkeleri
Kişi psikososyal hizmetlerin hangi biçimini alırsa alsın, temel hedefler arasında bazı duyguları hissetmelerine yardımcı olmak yer alır. Bu duygular aşağıdaki gibidir:
• Umut: Kişiler, durumlarının bir sonucu olarak morallerinin bozulduğunu hissedebilirler; rehabilitasyon, kişilerin gelecek hakkında umutlu hissetmelerine yardımcı olmaya odaklanır.
• Güçlendirilmiş: Her bireyin kendi hedeflerini belirleyebildiğini ve bu amaçları gerçekleştirecek güce ve özerkliğe sahip olduğunu hissetmesi gerekir.
• Becerikli: Rehabilitasyon, kişilere durumlarını yönetmelerine ve yaşamak istedikleri hayatı yaşamalarına yardımcı olacak becerileri öğretmeyi amaçlamaktadır. Buna yaşam becerileri, iş becerileri, sosyal beceriler ve diğerleri dâhildir.
• Destekleme: Ruh sağlığı uzmanları destek sunmalı ve hastalarının toplumlarında ilişkiler ve sosyal bağlantılar kurmalarına yardımcı olmalıdır.
Bu alanda çalışan ruh sağlığı uzmanlarının işlerine nasıl yaklaştıklarına rehberlik etmeye yardımcı olan bir dizi temel psikososyal rehabilitasyon ilkesi vardır. Bu ilkeler aşağıdaki gibidir:
• Tüm insanlar geliştirilebilecek potansiyele sahiptir.
• İnsanların kendi kaderini tayin hakkı vardır.
• Vurgu, bireyin semptomlarından çok güçlü yönleridir.
• Her kişinin ihtiyaçları farklıdır.
• Profesyonel hizmetler taahhüt edilmeli ve mümkün olduğu kadar normalleştirilmiş bir ortamda gerçekleştirilmelidir.
• Sosyal bir bakım modeline (tıbbi bir modelin aksine) odaklanma vardır.
• Geçmişe sabitlenmiş olmaktan çok şimdiye odaklanmıştır.
PSR tedavileri multidisiplinerdir ve genellikle doğası gereği biyopsikososyaldir. Bu bakış açısı, akıl hastalığının biyolojik, sosyal ve psikolojik sistemler dahil yaşamın birçok alanını etkilediğini kabul eder. Bu sistemlerin her biri sadece zihinsel koşullardan etkilenmekle kalmaz, aynı zamanda ayrılmaz bir şekilde birbirine bağlıdır. Bir şey bir alanı etkilediğinde, diğer alanlar üzerinde de etkisi olması kaçınılmazdır. Bunun ışığında, tüm-kişi yaklaşımını benimser ve tedavi sürecine katkıda bulunmak için diğer ruh sağlığı uzmanları ve hekimlerin gerekli olabileceğini kabul eder. Bireysel bakım, hizmetlerin bir karışımını ve etkili tedaviyi gerektirebilir. Bu genellikle farklı alanlardan bakıma erişimin kolaylaştırılmasını sağlar. 
Örneğin, akıl hastalığı olan bir kişi, temel yaşam ve sosyal becerileri hedefleyen psikososyal rehabilitasyon hizmetlerine ihtiyaç duyabilir, ancak aynı zamanda ilaç ve psikoterapi içeren tedaviye de ihtiyaç duyabilir. Ekip yaklaşımı, kişinin belirtilen hedeflere ulaşmak için gereken araçlara ve kaynaklara erişmesini sağlar. Rehabilitasyon iyileşme ve yeniden bütünleşme sürecine odaklanırken, durumun tedavisi kişinin spesifik semptomlarını hedefler.
Psikososyal Rehabilitasyondan Kimler Yararlanabilir?
Pek çok kişi psikososyal rehabilitasyondan yararlanabilir, ancak akıl hastalığı olan herkesin buna ihtiyacı yoktur. Bazı kişiler için ilaç, terapi veya iki tedavinin bir kombinasyonu işlevselliği geri kazanmak için yeterli olabilir. Rehabilitasyon, kişilerin işleyişini geri kazanmalarına yardımcı olmak için ek kurtarma yardımına ihtiyaç duyduklarında yararlı olabilir. PSR’den yararlanabilecek olan kişiler vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Tedaviden sonra tam işlevlerini yerine getirmek için yardıma ihtiyacı olan kişiler
• Engelli olanlar ve birden fazla yaşam alanında sürekli yardıma ihtiyaç duyanlar
• İşlevsel iken destek ve yardıma ihtiyaç duyduklarını hisseden bireyler
• Tam işleyişe ulaşmak için ihtiyaç duydukları destekleyici ortam ve kaynaklara sahip olmayan kişiler
Ayrıca PSR hizmetlerinden kronik ve ağır psikiyatrik rahatsızlığı olan kişiler de yararlanabilir. Rehabilitasyon, bu kişilerin durumlarıyla işlev görmelerine ve başa çıkmalarına izin verecek temel becerileri öğrenmelerine yardımcı olabilir. Akıl sağlığı durumunun teşhisini takip eden zaman, büyük bir geçiş dönemidir. Hastalar bazı işlevleri kaybedebilir ancak yeni yaklaşımlar, durumlarını daha iyi yönetmelerine izin verir. Durumları, okula gitmeyi, çalışmayı veya başkalarıyla destekleyici ilişkiler sürdürmeyi zorlaştırmış olabilir. Kişinin çalışma, barınma durumu ve aile hayatı dâhil olmak üzere yaşamın birçok yönü etkilenebilir. Altta yatan durum tedavi yoluyla ele alındıktan sonra rehabilitasyon süreci, kişilerin dolu ve tatmin edici bir yaşam sürmeleri için ihtiyaç duydukları becerileri ve desteği bulmalarına yardımcı olmaya odaklanır.
Kaynakça:
ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1636121/
nursing.theclinics.com/article/S0029-6465(02)00068-3/fulltext
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu