Teknolojik platformlar, borsa altyapısının dijitalleşmesi, algoritmik işlemler derken yatırımcıların risk algısına uygun portföy oluşturulması arayışı, yapay zekanın da devreye girmesiyle finans piyasalarında yenilikçi uygulamaları gündeme getiriyor. Kişiler artık robot teknolojisi kullanarak dijital koçlar ya da Robo-Danışmanlar üzerinden varlıklarını yönetiyorlar. Bu yeni durum; genç kuşağın iş gücüne katılması ve birikim yapmaya başlaması ile devrimsel bir atılım olarak yorumlanıyor. Dünyada 2020 yılında fon robotları tarafından yönetilen varlık toplamı 1 trilyon Amerikan doları iken bu yıl sonunda bu rakam, 1,4 trilyon doları geçti. 2025 yılında ise 2,8 trilyon doları aşacağı tahmin ediliyor.
Artan ve çeşitlenen yatırımcılarla birlikte ortaya çıkan ve sayıları giderek artan yatırım danışmanlığı ve portföy yönetim şirketleri, Robo-Danışmanlar aracılığıyla hizmet veriyor. Artık katılımcılar birikimlerini hangi fonda değerlendireceğini, Robo-Danışmanlar aracılığıyla belirleyebiliyor. Bu üstün danışmanlar, insan müdahalesi minimuma indirilerek duygulardan arınmış çeşitli varyantlar kullanarak optimize edilmiş stratejiler yardımıyla kişileri, en rasyonel ve karlı yatırıma yönlendirebiliyor. Bir yatırımcının takip edemeyeceği kadar çok yatırım aracı takip edebilen bu Robo-Danışmanlar, kişinin kendi stratejisiyle yatırım yapmasına olanak sağlıyor. Ayrıca her yatırım aracına özel risk algoritmaları üretiyor.
Borsanın Önü Ana-Baba Günü Olurdu
Yıl, 1990’ların başı… İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, Salı Pazarı’ndaki binasında. Borsanın önü ana-baba günü. Yatırımcılar ve ‘ayaklı borsacılar’ kapıda, bir taraftan içeriye emir ulaştırmaya çalışıyor, bir taraftan da önlerindeki tezgahta oraya gelen yatırımcılara kıymetli kağıt olarak basılmış hisse senetlerinin alım-satımını yapıyor.
Piyasanın açılmasıyla seans salonunda brokerler bir koşuşturmacayla, salonun dört bir yanma dağılıyor, bitişik sıralanmış tahtalara (panolara) emir yazıyorlar. Ellerde, cep telefonlarının ilkel hali olan taş gibi ağır ve kocaman telsiz telefonlar. Panoların arkasında bir bölüm, telefonların şarj edilmesi için ayrılmış. Birbirine karışan kablolar, telefonlar, toz-toprak içinde. İçeride bir bağrış, bir hay-huy. Karşı taraftan gelen sesi duymaya ve o uğultunun içinde karşı tarafa sesini aktarmaya çalışanlar, sesini yükselttikçe; uğultunun volümü de artıyor, birisi yüksek hacimli işlem yaptığında veya tahtaya üçgen attığında (bekleyen bütün emirler karşılanmış demektir) uğultuya çığlıklar, bağrışlar karışıyor. Bazen tahtalardaki emirler siliniyor. Silinmesin diye, bir süre sonra kâğıt panolara yazılmaya başlanıyor, emirler. Her hisse senedine ait bir pano var. Alış emirleri panonun soluna, satış emirleri sağına yazılıyor. Hemen satış yapmak isteyenler, alış tarafındaki en iyi fiyatlı (en yüksek fiyat) emrin üstünü çizerek, yanma da aracı kurum kodunu yazarak emri gerçekleştiriyor. Beklemeden alış yapmak isteyenler bu kez satış tarafındaki en iyi fiyatlı (en düşük fiyat) emrin üstünü yatay olarak çiziyor ve yanına aracı kurum kodunu yazıyor. Daha sonra işlemi gerçekleştirdiler ordino yazıyor ve ‘bir nüsha kendine, bir nüsha borsaya (korbey) ve bir nüsha da karşı tarafa veriliyor. Bu ordinolar borsaya iletildikçe, borsa da endeksi hesaplıyor, hisse fiyatlarını yayınlıyor. O zamanın finans dünyasında en büyük teknoloji, telsiz telefonlar ile endeks ve hisse fiyatlarının yayınlandığı kayan bantlar…
Yıl 2022. Borsa İstanbul binası çok sessiz. Borsa binasının önünde, sağında, solunda, önünde, arkasında bir tane yatırımcı yok. Borsa binasında işlem yapan broker yok. Yatırımcılar evde, iş yerinde, tatilde, yurt dışında, yatarken, otururken ellerindeki telefonlardan, uygulamalardan, bilgisayarlarından alım-satım yapabiliyorlar. Emirlerin hemen hemen hepsi dijital ortamda iletiliyor ve gerçekleşme bilgisi alınabiliyor. Algoritmalar, robotlar havada uçuşuyor.
Borsada işlem gören hisse sayısı artmış, hisse senetleri kâğıt basımdan dijital kayda geçmiş, temettü ödemeleri ve sermaye artışları, yapıldığı gün, doğrudan yatırımcıların hesaplarına geçiyor. Borsada sadece hisse senetleri değil, borçlanma araçları piyasası, vadeli işlemler piyasası, kıymetli madenler ve taşlar piyasası açılmış. Yatırım enstrümanları çeşitlenmiş.
Teknoloji Yatırımcıları Piyasaya Çağırıyor
Teknoloji ilk etkisini, daha fazla yatırımcıyı piyasaya çekmekte gösteriyor. İletişim teknolojilerinin gelişmesi daha fazla yatırımcının borsayla ilgili bilgilenmesini sağlıyor. Televizyonda yayınlanan ekonomi haberlerine, borsa endeksiyle ilgili bölüm ekleniyor. Ardından ekonomi programları derken, sadece ekonomi konularında yayınlar yapan televizyonlar kuruluyor. Son yıllarda sosyal medyanın, gelişmesiyle, daha önce tek taraflı olan bilgi akışı, soru-cevaba dönüşerek, daha fazla yatırımcıya ulaşılmasını sağlıyor.
Para ve sermaye piyasalarına yatırım yapılmasını sağlayan teknolojik platformlar, borsa altyapısının dijitalleşmesi, algoritmik işlemler derken, yatırımcıların risk algısına uygun portföylerin oluşturulması arayışı, Robo-Danışmanları piyasalara dahil ediyor. Hangi hisse senedi alınmalı, diye başlayan soru ne kadar, ne zaman, başka hangi yatırım aracı sorusuna doğru evriliyor.
Yatırım Danışmanılığı![Robo Danışman Nedir?]()
Piyasalara gelen yatırımcılar çoğalınca ve çeşitlenince (bireysel yatırımcılar, yatırım fonu, BES fonu, şirket alınılan, hedge işlemleri vb.) bu yatırımcılara hizmet verecek kurumlar da piyasada yerini almaya başlıyor. Kim bunlar? Yatırım danışmanlığı ve portföy yönetim şirketleri. Yatırım danışmanlığı işi pahalı ve kişiye özel bir hizmet. Yatırım danışmanlığı uzmanları, yatırımcılarına özel çözümler sunuyor ve bunu takip ediyor. Yurt dışında yatırım danışmanlığı; bir taraftan bu işe özel lisansı olan şirketler tarafından yerine getirilirken, bağımsız yatırım danışmanlığı ve Robo-Danışmanlar ile yelpaze genişliyor. Yatırım danışmanlığı kurumu, genellikle büyük portföyü olan emeklilik fonları, şirketler veya belli bir meblağın üzerinde birikimi olan büyük ve kurumsal yatırımcılara hizmet veriyor. Bağımsız yatırım danışmanları daha ulaşılabilir ve orta büyüklükteki portföy sahiplerine özel hizmet sunarken, küçük yatırımcılar ve 1990’ların ortalarından sonra doğan ‘7’ kuşağına hizmet sunmak üze-re, Robo-Danışmanlar uygulamaya giriyor. Robo-Danışmanlar vasıtasıyla en küçük birikim sahibine bile yatırım danışmanlığı tavsiyesi vermek mümkün hale geliyor.
Mortage Krizinden Sonra ABD’de Ortaya Çıktı
Yatırım yaparken piyasadan bağımsız düşünülebilir mi? Duygular portföylerdeki kayıpların artmasında etkili oldu mu? Kayıpların artmasının önüne nasıl geçilebilir? Yüksek danışmanlık ücretlerinin getiriyi azaltması engellenebilir mi? Hedef fonlarda portföyde dengelenme nasıl yapılacak? ABD’de finansal danışmanlar ve portföy yöneticileri, 2000’lerden beri portföy yönetimi için belirli yazılımlar kullanıyordu. Ancak 2008 yılında ABD’de yaşanan ‘mortgage’ krizi ile piyasalarda yaşanan değer kayıpları yeni arayışları ortaya çıkardı. Robo-Danışmanlar ile insan müdahalesi minimuma indirilerek, duygulardan arınmış matematiksel algoritmalar, yazılımlar kullanılmaya başlandı. Dünyada ilk Robo-Danışman Betterment oldu. Wealthfront ve Betterment’in başarısı, Vanguard, Schwab ve Fidelity gibi ana yatırım şirketlerinin son yıllarda Robo-Danışmanlık hizmetleri vermesine yol açtı.
Günümüzde çoğu Robo-Danışman, modern portföy teorisinin (MPT) bazı varyantları kullanılarak optimize edilen stratejileri kullanıyor. Sadece faizsiz varlıklara yatırım veya hedge fonlar için optimize edilmiş portföyler sunan Robo-Danışmanlar da bulunuyor.
Robo-Danışmanlar için işletilecek portföyün büyüklüğü, küçüklüğü, belli bir meblağın altı veya üstü olması çok önemli değil. Robo-Danışmanların giderek yaygınlaşması ile büyük portföye sahip fonların portföylerinin de Robo-Danışmanlar aracılığı ile yönetilmesi gündeme geliyor. Her büyüklükteki portföy, bütün yatırım enstrümanlarını içerecek şekilde, en düşük maliyetle işletilebiliyor. Hatta giderek yatırımcıların bankalarda veya başka yerlerdeki varlıklarının da bu portföy yönetimi sürecine dahil edilmesi konusunda öneriler, çalışmalar gündeme geliyor.
Fikir Babası Modern Portföy Teorisi
Robo-Danışman platformlarının fikir babası, modern portföy teorisi. 1952 yılında Harry Markowitz’in ‘Portföy Teorisi’ başlıklı makalesi ‘Modern Portföy Teorisi’nin başlangıcı sayılıyor. Markowitz’in temel varsayımları şu şekilde özetlenebilir:
■ Yatırımcılar kazancı severler, riskten kaçınırlar, rasyonel olarak davranırlar ve tahminî fayda maksimizasyonu temeline dayalı kararlar alırlar.
■ Bir portföyde riski azaltmak için birbiriyle ters korelasyonu olan farklı menkul kıymetlerle çeşitlendirme yapılmalı ve aynı kazanç seviyesinde riski az olan çok olana tercih edilmelidir.
■ Çeşitlendirilmiş bir portföy, eğer aynı risk seviyesinde daha fazla tahminî kazanca sahipse veya aynı tahminî kazanç seviyesinde daha düşük bir riske sahipse etkin sayılmaktadır. Rasyonel davranan yatırımcılar da etkin portföyleri seçerek faydalarını maksimize edeceklerdir.
Daha sonraları modern portföy teorisine yapılan ilaveler, geliştirmeler ile farklı portföy yönetim hesaplamaları gündeme geldi, geliyor…
İki Çeşidi Bulunuyor
Robo-Danışmanlar, insan müdahalesine gerek duyup duymamasına göre iki başlık altında incelenebilir. Her ne kadar Robo- Danışmanlar bütün süreçleri otomatik hale getirseler de ülkemizdeki gibi mevzuattan kaynaklanan, yatırımcıların özel talebi veya finansal koşullarındaki değişiklikler nedeniyle vb. konularda uzman müdahalesine gerek duyulabilir.
Tam otomatik Robo-Danışmanlar, tamamen otomatik olarak tasarlanabilir ve hiç insan etkileşimi gerektirmeyebilir. Yatırımcının yaşı, risk algısı, cinsiyeti, yatırım tutarı, yatırım deneyimi, vade vb. bilgiler sisteme tanımlandıktan sonra otomatik öneri süreci çalışır. Hatta entegrasyon sağlanmış ise, platform otomatik olarak uygun gördüğü yatırım araçlarında alım-satım yapabilir. Sürekli olarak yatırım yapılan varlıkları takip ederek, gerekli zamanlarda müdahalede bulunabilir.
Hibrid danışmanlar, Robo-Danışmanların tam otomatik yönünden hoşlanan, bunları kullanabilen yatırımcılar dışında kalan; hedefleri, değişen koşullar ve yatırım stratejileri vb. hakkında daha detaylı bilgi almak isteyen yatırımcıların tercihi. Hibrid Robo-Danışmanlar bütün analiz süreçlerinin sonunda, bir yatırım uzmanının danışmanlığına ihtiyaç duyuyor.
En İyi Getiri Nedir?
Robo-Danışmanlar ile ilgili olarak belki de en büyük yanılgı, en yüksek getiriyi sağlayacağı yönündedir. Halbuki Robo-Danışmanları da sınırlayan etmenler var. Bunların en önemlisi mevzuat, yatırımcının risk algısı, faizli/faizsiz getiri beklentisi, yönetilen fonun karşılaştırma ölçülü, yatırım evreninin genişliği, derinliği vb. Bu sınırlar Robo-Danışmanın çalışma alanını belirler. Robo- Danışmanlarla yönetilen fonlar dahil olmak üzere, bütün fonların izah namelerinde hangi yatırım araçlarına hangi oranlarda yatırım yapılacağı ve karşılaştırma ölçütüne dair bilgiler yer alır.
Piyasalarda işlem yapmak ve getiri sağlamak, yatırımcının risk algısıyla doğrudan bağlantılı. Yatırımcı mevduat üzeri getiri arayışında ise ona sunulacak portföy önerisi farklıdır. Yatırımcı ister piyasalarda kendi başına işlem yapsın, isterse de Robo-Danışmanlardan faydalansın, öncelikle ne kadar bir getiri hedeflediğini ortaya koymak zorundadır. Getiriyi pek çok şeye endekslemek mümkün. Enflasyona, mevduata, borsa endekslerine, dövize, altına vb. Burada baz alınacak gelire ‘karşılaştırma ölçütü’ veya ‘benchmark’ deniyor. Dolayısıyla ister bireysel ister kurumsal yatırımcı için amaç; en yüksek getiriyi sağlayan yatırım enstrümanını portföyüne almak değil, kendi alabileceği riske ve beklediği getiriye göre yatırım yapabilmek olmalıdır. Robo-Danışmanların belki de en iyi yaptığı şey, yatırımcıların bu risk ve getiri dengesinin farkına varabilmesini sağlayacak çeşitlilikte portföy örnekleri sunabilmesi, kıyaslama yapabilmeye olanak vermesidir.
Robo-Danışmanlar Piyasayı Yenebilir mi?
Her ne kadar Robo-Danışmanlar piyasalarda duygulardan arınmış bir şekilde öneri verse de henüz çok yeni olmaları ve piyasalarda kullanılmaya başladıktan sonra büyük bir kriz yaşanmaması nedeniyle piyasayı yenip-yenemeyecekleri konusunda uzmanlar kararsız. Bazı uzmanlara göre, çoğu Robo-Danışman piyasayı yenemez. Çünkü potansiyel olarak piyasayı yenebilecek herhangi bir alfa stratejisini hesaplamalara dahil etmek yerine, modern portföy teorisini (MPT) izleyerek piyasayı kopyalamayı amaçlayan pasif bir endeks stratejisine yatırım yaparlar. Bu da onların piyasayı geriden takip etmelerine ve piyasayı yenememelerine neden olur. Bazı uzmanlar ise Robo-Danışmanların rasyonel kararlar vererek ve uygulayarak piyasaları yenebileceğini iddia ediyorlar. Önümüzdeki dönemlerde giderek yaygınlaşan Robo-Danışman uygulamaları, bu iddiaları test etmeye yarayacak bol bol veri sunacak, yatırımcılara.
Robo Danışmanların Dezavantajları
1- Gençlerin çok yaygın olarak kullandığı teknolojik uygulamaları kullanmak, ileri yaşlarda çok cazip olmayabiliyor.
2- Piyasalardaki regülasyonlar, piyasaya giren yeni yatırım enstrümanları değişebilir. Robo- Danışmanlar, piyasadaki acil ve beklenmeyen durumlarda rasyonel karar vermek için çok iyi donanımlı olmayabilir. Olağanüstü durumlar ve kriz benzeri koşullarda algoritmalar en uygun kararları vermekte başarısız olabilir.
3- Piyasalarda algoritmaların giderek daha fazla kullanılması, sert dalgalanmalara neden olduğundan Robo-Danışmanlar, bu dalgalanmaları önceden yakalayamayabilir.
4- Özellikle hisse senedi piyasasında devreye giren Robo- Danışmanların, benzer algoritmaları kullanmasıyla aynı hisseler üzerinde yoğunlaşmalar olabilir.
5- Robo-Danışman kullanmak, bireysel bir yatırımcı olarak seçenekleri sınırlayacaktır. Çoğu Robo-Danışman, kullanıcıların sistem parametrelerine ve değerlere müdahalesini oldukça sınırlıyor ya da tamamen kısıtlıyor. Yatırımcılar kendi yaklaşımlarını sisteme yansıtamıyor. Örneğin; düşük risk grubuna giren, hisse senedi piyasasının yükseleceğini düşünen yatırımcıya Robo-Danışman hisse önerisinde bulunmayabilir.
6- Robo-Danışmanlar sermaye piyasalarında yatırım için tasarlanmış platformlar. Bu nedenle ülkemizde yatırım olarak algılanan ev, arsa, araba yatırımı gibi bütünsel bir yatırım anlayışına sahip değildir.
7- Risk profil anketlerinin belirlenmesinde veya yanıtlanmasında ortaya çıkabilecek hatalar, gereksiz risk alınmasına neden olabileceği gibi, yetersiz risk alınmasına da neden olabilir.
8- Robo-Danışmanların en önemli iddiası, yatırım süreçlerini duygulardan arındırmaktır. Ancak sistemleri tasarlayan kişiler de insan olduğu için (sistem yapay zeka içerse de içermese de), altyapıyı oluşturan modeller sistem kurucusunun kendi yorumlarını içerir. Sistem kurucuları çoğu zaman kendi yorumlarına dair parametreleri ticari sır olarak niteler. Bu da kullanıcı açısından gri bir alandır. Dayandığı teorik temel bilinse de sistemin ürettiği performans, sistem kurucusunun yorumuna bağlıdır ve şeffaflıktan uzaktır. Hiç yorum katmadan, tamamen standart parametrelerle kurgulanan sistemlerde ise tüm kullanıcılar açısından aşırı standartlaşma söz konusu olur. Bu tercih tam şeffaflık sağlasa da her kullanıcının aynı yöntemle yatırım yapmaları farklı sonuçlar doğurabilir.
9- Robo-Danışmanların sabit getirili varlıklar, opsiyon, varant gibi, zaman serisi açısından farklı değerlere sahip varlık türlerinde kullanımı oldukça zordur.
10- Yatırıma yeni başlayanlar açısından Robo-Danışmanlar yanlış anlaşılmaya açıktır. Çoğu yeni yatırımcı, hep gelir getirecek beklentisiyle sisteme dahil olur ancak bu teknik olarak mümkün değildir.
11- Ekonomi ve fınans alanındaki matematiksel modellerin ve altyapıların yazılıma aktarılması oldukça güç olabilir. Yüksek sistem gereksinimi olmaması için birçok kısıt uygulanarak Robo-Danışman sisteminin altyapısı olması gerekenden daha sade tasarlanabilir.
12- Diğer yandan teknolojik yeteneklerinin ve minimum insan varlığının göreceli olarak ortaya çıkışı göz önüne alındığında Robo-Danışmanlar, empati ve karmaşıklıktan yoksun olmakla eleştiriliyor.
13- Son olarak, Robo-Danışmanların önerilerinden oluşan portföyler de diğer bütün yatırım araçlarında olduğu gibi getiri garantisi sunamıyor.
Kaynakça:
Times
Yazar: Tuncay Bayraktar