Kronik stresle yaşamak, azalmış kardiyovasküler fonksiyon ve azalmış bağışıklık sistemi verimliliği gibi birçok sağlık etkisine yol açmaktadır. Stresin yaşlanmayı ve yaşa bağlı hastalıkların başlangıcını hızlandırdığı bile bildirilmiştir. Son araştırmalar, hem kronik hem de algılanan stresi, hücresel yaşlanma ile bilinen bir ilişki olan bir fenomen olan telomer kısalması ile ilişkilendirmektedir.
Stres, Yaşlanma ve Telomerler
Vücuttaki tüm hücreler, ne kadar yaşayacaklarını belirleyebilen telomer adı verilen minik saatler içermektedir. Telomerler, hücre bölünmesi sırasında genetik bilginin kaybolmasını veya zarar görmesini önleyen, kromozomların sonundaki küçük kapaklardır. Bir hücre her bölündüğünde, telomerin bir kısmı kaybolmakta ve kısalmaktadır. Bir telomer, tekrarlanan hücre bölünmeleri nedeniyle sonunda ortadan kaybolduğunda, kromozom hasarı, hücrenin kendisini doğru bir şekilde yeniden üretmesini engellemektedir. Telomerlerin bu kısalması ve nihai erozyonu, hücrelerde uzunluklarını koruyan bir enzim olan telomeraz tarafından önlenmektedir veya azaltılmaktadır. Birçoğu telomer yıkımının ve yeniden yapılanmanın yaşlanma ve kanser arasındaki denge ile ilgili olduğuna inanmaktadır ve kanserin neden yaşlılarda daha yaygın olduğunu açıklamaktadır. Uzun telomerlere sahip hücreler daha uzun yaşamaktadır. Kısa telomerler, koroner kalp hastalığı, osteoporoz ve HIV enfeksiyonu dahil çok çeşitli hastalıklarla ilişkilendirilmiştir. Telomerlerin kısalması, uzunluklarını, bölünmeye ve doğru kopyaları yeniden üretmeye devam etme yeteneklerini koruyarak bağışıklık hücrelerini genç tuttuğu gösterilen telomeraz ile önlenmekte veya azaltılmaktadır.
UCLA araştırmacıları yakın zamanda, kronik strese maruz kalan kişilerin daha kısa telomerlere sahip olma eğiliminde olduğuna dair raporlarıyla doğrulamışlardır. Günümüzde, stresin telomer kısalmasına neden olduğunu açıklayan bir mekanizmayı ortaya çıkarmışlardır, bu da stres ve kalp hastalığı arasındaki iyi bilinen bağların kopmasına ve yaşlanmanın hızlanmasına neden olabilmektedir. Uzun telomerlere sahip hücreler daha uzun yaşamaktadır. Kısa telomerler, koroner kalp hastalığı, osteoporoz ve HIV enfeksiyonu dahil çok çeşitli insan hastalıklarıyla ilişkilendirilmiştir. Telomerlerin kısalması, uzunluklarını, bölünmeye ve doğru kopyaları yeniden üretmeye devam etme yeteneklerini koruyarak bağışıklık hücrelerini genç tuttuğu gösterilen telomeraz ile önlenmektedir veya azaltılmaktadır.
Kronik stres, kan şekerinde ve kan basıncında artışa neden olan, iltihaplanmayı ve bağışıklık sisteminin enfeksiyona karşı direncini azaltan kortizol salgısının artmasına neden olmaktadır. Bununla birlikte, bu yeni çalışma, kortizolün bağışıklık sistemi hücrelerinde telomeraz aktivasyonunu da bastırdığını, böylece telomerlerin artık hücre bölünmesi sırasında korunmadığını ve giderek kısaldığını göstermektedir. Bu, erken hücre yaşlanmasına ve orijinal hücrenin kansere ve diğer hastalıklara yol açabilecek bozuk kopyalarına yol açmaktadır. Başyazarın bir röportajda belirttiği gibi, bağışıklık sisteminin kortizolün etkisinden korunmasına yardımcı olmak için telomeraz düzeylerini artırmanın terapötik yollarını test etmişlerdir. Başarılı olurlarsa, bir gün bağışıklık sisteminin kronik duygusal stresi aşma yeteneğini güçlendirecek bir hap olabileceğini bildirmiştir.
Telomerler ve Psikolojik Stres
Telomerler, DNA’nın uçlarında protein kapakları oluşturarak kromozomal stabiliteyi korumaktadır. Bu kodlamayan segmentler, lineer sekansların replikasyonu ile ilgili zorluklar nedeniyle replikasyon sırasında tam olarak replike edilmemektedir. Bu, hücre çoğaldığında telomerlerin kısalmasına neden olmaktadır. Sonunda, yaşla birlikte biyolojik bozulma süreci olan yaşlanmaya yol açmaktadır. Bu nedenle, telomerlerin organizmal yaşlanma ile derin bir bağlantısı vardır. Kronik stresin bilinen etkileriyle birlikte, araştırmacıları telomer kısalması ve stres arasındaki bağlantıyı varsaymaya iten bu öncüldür. Gerçekten de, araştırmacılar o zamandan beri bu hipotezi destekleyen kanıtlar bulmuşlardır. Hem kronik hem de algılanan stres veya kendi kendini bildiren stres ölçümleri, daha kısa telomerlerle ilişkilendirilmiştir. Psikolojik stres de artmış oksidatif stresle bağlantılıdır ve bu da artmış telomer kısalması ile ilişkilidir. Kadınlarda kan mononükleer hücreleri üzerinde yapılan bir çalışmada, yüksek stres düzeylerine sahip kadınların, daha düşük stres düzeylerine sahip kadınlara kıyasla on yıllık yaşlanmaya eşdeğer telomer kısalması olduğu bulunmuştur.
Telomer Kısalmasının Daha Geniş Nedenleri
Araştırmalar, psikolojik stresin telomer uzunluğunu çeşitli yollardan etkileyebileceğini bulmuştur. Yukarıda bahsedilen oksidatif stresin yanı sıra, araştırmalar psikolojik stresin diğer fizyolojik etkilerini telomer uzunluğuyla ilişkilendirmiştir. Kortizol, ruh halini, motivasyonu ve korkuyu düzenlemeye yardımcı olan vücudun ana stres hormonlarından biridir. Kortizol maruziyeti ve bireysel kortizol reaktivitesinin de kısalmış telomerlerle ilişkili olduğu bulunmuştur. Bu, farklı fizyolojik stres etkileri olan bireyler veya gruplar arasındaki değişkenlik potansiyelini açmaktadır. Gerçekten, bunun doğru olabileceğine dair bazı kanıtlar bulunmaktadır. Stres değerlendirmesi, bireyin stres faktörlerini tehdit edici veya zorlayıcı olarak yargıladığı süreçtir. İkinci karar, bireyin bir stres etkeni ile başa çıkmada kendinden emin hissettiği gerçeğini ihlal ederken, önceki karar bunu yapmamaktadır. Aynı kadınlarda stres değerlendirmesi ve telomer uzunluğu ölçüldüğünde, sonuçlar daha yüksek tehdit değerlendirmesi olan kadınların daha kısa telomerlere sahip olduğunu göstermiştir. Bu, bir strese karşı artan tehdit beklentisinin, stresin telomer uzunluğunu etkileyebileceği başka bir yol olduğunu düşündürmektedir.
Stresin telomer uzunluğunu nasıl kısalttığının altında yatan hücresel mekanizma hala iyi bilinmemektedir. Mayayı model bir organizma olarak kullanarak, farklı çevresel stres faktörlerinin telomer uzunluğu üzerinde zıt etkileri olduğu bulunmuştur. Alkol telomerlerin uzamasına neden olurken, kafein onları kısaltmıştır. Bu çalışma, daha önce bildirilen psikolojik çalışmalar için sonuçları olan telomer uzunluğu üzerinde oksidatif stresin bir etkisini bulamamıştır. Bu çalışmalar, muhtemelen oksidatif stresin neden olduğu duygusal stres ile telomer uzunluğu arasında bir korelasyon bulmuş olsa da, bu çalışma bunu nedensel bağlantı olarak belirleyememiştir. Bu nedenle, psikolojik stresin telomer kısalmasına çevrildiği kesin mekanizma hala bilinmemektedir ve daha fazla araştırılması gerekmektedir.
Mekanizma
Telomer kısalmasını düzenleyen mekanizmalar hala zor olsa da, bu soruna yönelik bazı çalışmalar başlatılmıştır. Stresörün telomerlerin kısalmasına veya uzamasına yol açıp açmamasına bakılmaksızın, stres etkeni nedeniyle farklı şekilde ifade edilen telomer uzunluktaki makine genleri birbirine yakın kümelenmiştir. Bu, bu telomer uzunluktaki makine genlerinin, strese tepki olarak telomer değişikliği fenomenine karıştığını göstermektedir. Bununla birlikte, bu kümelenmiş genler içinde, farklı telomerik uzunluğa neyin neden olduğu konusunda bazı anlaşmazlıklar vardır. Örneğin, araştırma, telomer uzunluğu makine mutantı, rif1 ‘ , yüksek sıcaklık stresine normal olarak tepki verdiğini, ancak kafein ve alkol stresine daha az tepki verdiğini bulmuştur. Rif1 proteini, hem kısaltma hem de uzama için gereklidir, ancak bir algılama veya strese yanıt verirken katalitik rol yerine düzenleyici roldür. Bu nedenle, çevresel stresin yanı sıra psikolojik strese telomerik yanıtta kritik bir rolü olabilmektedir.
Psikolojik stres, telomer uzunluğunu daha dolaylı yollardan da etkileyebilmektedir. Herpes virüsü sitomegalovirüsü (CMV) ve Epstein-Barr virüsü (EBV), virüse özgü T hücrelerini tüketebilen bellek T hücrelerinin çoğalmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle, bu viral antijenlere kronik maruziyet artmış replikasyona neden olabilmektedir, bu da T hücrelerinde telomerlerin kısalmasına neden olmaktadır.
Kaynakça:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15574496
journals.plos.org/plosgenetics/article?id=10.1371/journal.pgen.1003721
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2856705/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22293459
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu