Gerçek hafıza, görsel, sözlü veya başka türlü herhangi bir nitelikteki bir olayın gerçek geri getirilmesidir. Gerçek anılar sürekli olarak yeniden yazılır (yeniden kodlanır). Diğer yandan, yanlış bellek, gerçekleşmemiş bir olayın hatırlanması veya gerçekten meydana gelen bir olayın çarpıtılması olarak tanımlanır. Aksi halde konfabulasyon, nörolojik veya psikolojik işlev bozukluğundan dolayı kendisi veya çevresi ile ilgili yanlış anıların, algıların veya inançların oluşmasıdır. Bu süreç sırasında, hayal gücü ile hafıza arasında karışıklık ve hatta gerçek anılar arasında kafa karışıklığı meydana gelebilir.
Geçtiğimiz on yıldan beri sahte anılar olgusu ruh sağlığı alanında dikkatleri üzerine çekiyor. Ruh sağlığı ve hukuk alanında yapılan araştırmalar, duyguların sahte anıların üretimini etkileyebileceğini ileri sürdü. Bazı araştırmalar, çocuklarda duygusal anıların geri getirilmesine dayanan bazı psikoterapötik tekniklerin, gerçekte gerçekleşmemiş olaylara ilişkin canlı anılar üretebileceğini göstermiştir; örneğin, çocuklukta maruz kaldığı iddia edilen cinsel şiddet vakaları gibi. Bu çocukların hafızası yanlış şekilde yeniden yapılandırılabilir. Hukuki alanda, hafızanın işleyişi üzerindeki duygunun etkisi, adaletin uygulanmasını tehlikeye atabilir, çünkü bir suç, ihlal veya herhangi bir şiddete tanık olan kişi, anılarının çarpıtılmasına maruz kalabilir.
Bununla birlikte, duygu ile sahte anıların üretimi arasındaki ilişkiyi otobiyografik anılarla test etmek zordur, çünkü elde edilen bilgiler ile orijinal olayın ayrıntıları arasında ayrıntılı bir karşılaştırma pratik olarak mümkün değildir.Sahte anılar, sıradan günlük yaşamda da ortaya çıkabilir (mutlaka patolojik veya travmatik durumlarda olması gerekmez). Örneğin, bu konuşmada, “Dün sokakta bir arkadaşla tanıştım ve ‘Merhaba Brad, nasılsın?’ Dedim. Ve o, ‘Teşekkür ederim, ama benim adım Fred!’ Dedi. Bu, örneğin, sahte anılar hakkındaki denemeler üzerine bir görevin yerine getirilmesi sırasında kontrol deneklerinde gözlemlendiği sahte anıların yüzdesidir.
Yanlış anılar, anıların beyinde nasıl inşa edildiğinin bir sonucudur. Milner ve meslektaşlarının öncü çalışmalarından bu yana medial temporal lobunun büyük bir kısmının cerrahi olarak çıkarılmasından sonra hafızasında birçok spesifik değişiklik gösteren amnezik bir hasta olan HM’de, hafızanın tek bir varlık olduğu fikri desteği kaybediyor. Yaşanmış deneyimlerin benzersiz engramları olduğu düşünülen şey, o zamandan beri, anıları geri alma deneyimine yol açmak için bir araya getirilmesi gereken bir dizi parçaya ayrıldı. Bu parçaların her biri, farklı kodlarla elde edilir ve elde edildikleri ve daha sonra hatırlanacakları farklı bağlamlara bağlı olarak beynin farklı yerlerinde saklanır. Yani, geri alma işlemi, kodlama ve geri alma sırasındaki harici ve dahili koşullara bağlıdır. Bellek ipuçları, giriş durumunun ayrıntılarını hatırlatır ve geri alma için gerekli bir koşuldur.
Brainerd ve Reyna, hafızanın birkaç sistemden oluştuğu fikrine uygun olarak bulanık iz teorisini (FTT) önerdiler. FTT’ye göre, epizodik bellek, literal sistem ve öz olarak adlandırılan iki bağımsız ve paralel alt sistemden oluşur. Bu iki alt sistem, bilgiyi farklı temsiller biçiminde kodlayarak, gerçek belleği ve özün belleğini oluşturur. Gerçek bellek bölümlerin belirli ve ayrıntılı özelliklerini depolarken, öz bellek belirli olmayan anlamı, örneğin anlam ve bölümlerin genel kalıplarını depolar. FTT için, gerçek anılar çoğunlukla gerçek anıların geri kazanılmasından kaynaklanır. Bu nedenle sahte anılar, öz anılarının geri çağrılmasından kaynaklanıyor olabilir.
Geleneksel olarak, sahte anılar, slaytlar, filmler ve cümleler gibi materyaller kullanılarak, oluşumlarını artıran çeşitli deneysel prosedürler yoluyla araştırılmıştır. Son on yılda, yaygın bir metodoloji, ilişkili kelimelerin listesidir. DRM kısaltmasıyla bilinen bu prosedür, Roediger ve McDermott tarafından Deese tarafından yıllar önce (1959) yapılan önceki çalışmalara dayanarak geliştirilmiştir. DRM, ezberlenmek (çalışma aşaması) ve daha sonra tanınmak (test aşaması) için sunulan sözcük listelerinden oluşur. Bunun için, tanıdık olsa da olmasa da tanımanın doğru mu yanlış mı olduğunu değerlendirecek şekilde nötr ve duygusal içerikli (olumlu ve olumsuz) standartlaştırılmış sözel uyarıcılar (kelime listeleri) benimsenir. Tematik olarak ilişkili kümeler halinde uyarıcıları organize etmenin bu yöntemi, güçlü yanlış tanıma etkileri üreten önceki araştırmadan esinlenmiştir.
Bu tür sahte anıların, kavramsal olarak ilişkili kelimelerin veya “esas” bilginin otomatik olarak etkinleştirilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu nedenle, çalışma aşamasında kelimeleri okurken, insanlar hedef kelimeleri kelimesi kelimesine temsiller (belirli ve ayrıntılı özellikler, örneğin ses, yazım) ve özün temsilleri (genel özellikler ve belirsiz, örneğin anlam) aracılığıyla kodlar. Test aşamasında, insanlar gerçek ve öz izlerini alarak hedef kelimeleri (gerçek bellek) hatırlar veya tanır, ancak yalnızca öz izlerini geri alarak kritik kelimeleri (sahte bellek) hatırlar veya tanır. FTT, DRM prosedürünü kullanan araştırmalardan elde edilen sonuçların yorumlanmasında, örneğin nötr kelimeler için yanlış anıların üretiminde triazolam ve skopolaminin etkilerini değerlendiren çalışmalarda yaygın olarak kullanılmaktadır.
Katılımcıların, sunumları epizodik olarak hatırlanan öğeleri yalnızca tanıdık görünenlerden ayırt etmeleri gereken tanıma görevlerinde, bu onların tam bir belleğe sahip olmadığı anlamına gelir. Daha önce sunulmamış olan öğeleri içeren bir listede (tanıma aşaması) daha önce sunulan (çalışma aşaması) uyaranları (sözcükler veya resimler) tanırlar. Mevcut tanıma belleği modelleri, tanımanın hem aşinalık hem de hatırlamayı içerdiğini düşünmektedir. Aşinalık, hatırlamadan daha hızlı işliyor gibi görünüyor ve hızlı bir tanıma kararı olarak tanımlanıyor. Bazı yazarlar “hatırla” ve “bil” i sırasıyla farklı süreçleri, hatırlama ve aşinalıkları yansıtan yanıtlar olarak yorumlar. 
Uyaranların farklı duygusal boyutlarda sınıflandırılması da gereklidir, çünkü bazı çalışmalar değerlik ve uyarılmanın farklı bilişsel süreçler ve nöral mekanizmalar yoluyla geri getirme indekslerini etkilediğini göstermiştir. Değerlilik ve uyarılmanın hatırlamayı iyileştirdiği, uyarılmanın ise aşinalığı artırdığı varsayılmaktadır. Diğer yandan, gerçek anılar (olaylar veya düşünceler) genellikle geri kazanılan deneyimler ve aşinalık duyguları ile ilişkilendirilirken, sahte anılar aşinalık hissi ve hiçbir farklı bilinç durumu olmaması ile karakterize edilir.
Bir tanıma testi sırasında, katılımcıların bir epizodik bellek çalışması sırasında meydana geldiklerine ilişkin bilinçli bir geri çağırmanın eşlik ettiği öğeleri tanıdıklarında “hatırla” cevabı verdiği bir karar verme süreci gerçekleşir. Bununla birlikte diğer yandan, herhangi bir ayrıntıyı çağrıştırmayan, ancak diğer temeller tarafından tanınan maddelere “bil” cevabı veriyorlar. Katılımcılara “hatırla-bil” denemesi için verilen ayrıntılı talimatlar önceki çalışmalarda elde edilebilir.
Kaynakça:
https://www.psychologytoday.com/us/basics/false-memories
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7716111/
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu