Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Türleri

Âşıklık özellikle XVI. yüzyıldan itibaren Anadolu’da usta-çırak ilişkisinde gelişmiş ve gelenekselleşmiş bir türdür. Âşıkların mesleğe yönelmelerinde ve gelişmesinde bazı evreler bulunmaktadır.
• Rüya görme ve bâde içme
• Mahlas alma
• Destur verilme
• Âşıklar ümmî-arîf, mecazî-hakikî, bâdeli-bâdesiz gibi sıfatlar alırlar. Aşıklar çoğunlukla saz eşliğinde eserlerini sunarlar.

Koşma

• Dört dizeli bentlerden oluşan, hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla yazılan; aşk, tabiat ve sevgi gibi konuların işlendiği nazım şeklidir.
• 6+5 veya 4+4+3 duraklı yazılır. Ancak 4+3 veya 4+4 kalıplı koşmalar da bulunmaktadır.
• Kafiye şeması aaab-cccb-dddb şeklindedir.
• Şair son dörtlükte mahlasını söyler.
• İlk dörtlüğün kafiye düzeni xaxa veya bbba şeklinde olabilir.
• Ezgiyle okunuşlarına göre çeşitli adlar alırlar: Kerem, Kesik Kerem, Gevheri, Acem koşması
• Lirik konularda yazılır: aşk, ayrılık, gurbet, kavuşma isteği, yakınma…
• En önemli koşma şairlerimiz Köroğlu, Pir Sultan, Karacaoğlan, Gevherî, Erzurumlu Emrah ve Âşık Ömer’dir.
• Karşılıklı konuşma şeklinde yazılmış koşmalar da vardır. “Dedim-dedi” biçiminde yazılmış olanlarına “müracaa” denir. İki türü vardır: Bir dize soru bir dize cevap olanlar; soru ve cevabı aynı dizede olanlar.
Yapılarına göre koşma beşe ayrılır:
Koşma-şarkı: Nakaratlıdır. aBaB/cccB/dddB… (B’ler nakarat)
Tecnis: Bütün kafiyeleri cinaslıdır.
Musammat koşma: Dizelerinde iç kafiye bulunmaktadır.
Ayaklı koşma: İlk dörtlüğün ikinci ve dördüncü, öteki dörtlüklerin de yalnız dördüncü dizelerine ziyade mısralar eklemekle oluşur. ab(b)ab(b)/ccca(b)/ddda(b)… Parantez içindeki kısımlar kesik mısradır.
Zincirleme: Bentlerin dördüncü dizesinin kafiyeli sözcüğü, bir sonraki dörtlüğün ilk dizesinin başında yinelenen koşma türüdür.

Destan

• Dört mısralı bentlerden oluşan halk şiirinin en uzun nazım biçimidir.
• Genellikle on birli kalıpla yazılır, ama sekizli kalıpla yazılanları da vardır.
• Kafiye düzeni abab(xaxa)/ccca/ddda…. şeklindedir.
• Son dörtlükte şair mahlasını söyler.
• Konularına göre savaş, deprem, yangın, salgın hastalık, eşkıya ve kahramanlık, mizahi, yergi, atasözleri, hayvan, yaş destanları vardır.

Semai

• Güney Anadolu’da yaşayan Türkmenlere mensup halk şairleri tarafından söylenen şiirlerdir.
• Dörtlük sayısı 3-5’tir.
• Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık, kavuşma gibi duygusal ve lirik temaları işlerler.
• Semainin hece ölçüsünün yanında aruz kullanılarak yazılanları da vardır.
• Özel bir bestesi vardır ve 8’li hece ölçüsü ile söylenir.
• Birçok yönüyle koşmalara benzer. Aralarındaki tek fark Semailerin 8’li hece ölçüsüyle; koşmaların ise 11’li hece ölçüsüyle yazılmalarıdır.
• En güzel örneklerini Karacaoğlan, Erzurumlu Emrah vermiştir.
• Kafiye örgüsü aaab, cccb … şeklindedir.

Varsağı

• Özel bir ezgiyle söylenen bir türkü çeşididir. Semaiye benzer.
• Önce Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkleri tarafından söylendiği için bu adla anılır.
• Dörtlük sayısı 3-5’tir ve 8’li ölçüyle yazılır.
• Varsağı yiğitçe bir havayla okunur. Çoğunlukla “bre”, hey, hey gidi”, gibi ünlemler yer alır.
• Halk edebiyatında en çok varsağı söyleyen aşık, Karacaoğlan’dır.

Aşık Edebiyatı Nazım Türleri

Güzelleme: Âşık edebiyatında insan ve doğa güzelliklerini işleyen koşmalardır. En ünlü şairi Karacaoğlan’dır.
Koçaklama: Konusu savaş, yiğitlik, kahramanlık olan halk edebiyatı şiirleridir. Çoşkun ve yüksek tempolu söyleyişleri vardır. Halk edebiyatımızda bu türün en güzel örneklerini Köroğlu ile Dadaloğlu vermiştir.

Taşlama: Bir kimseyi yermek veya toplunun bozuk yönlerini iğneleyici bir dille eleştirmek için yazılan şiirlere denir. Halk edebiyatı nazım türüdür.

Ağıt: Doğal afetler, ölüm, hastalık vb. çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili ürünlerdir. Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir.

Aruzla Yazılan Halk Şiiri Nazım Şekilleri

Divan: Aruzun Fâilâtün- Fâilâtün-Fâilâtün-Fâilün kalıbıyla kalıbıyla gazel, murabba, muhammes ve müseddes biçiminde yazılan şiirlerdir.
Semai: Aruzun Mefâîlün- Mefâîlün- Mefâîlün- Mefâîlün kalıbıyla gazel, murabba, muhammes ve müseddes biçiminde yazılan şiirlerdir.

Kalenderi: Aruzun Mefûlü-Mefâîlü-Mefâîlü-Faûlün kalıbıyla yazılan şiirlerdir.

Selis: Aruz kalıplarından Feilâtün- Feilâtün- Feilâtün-Feilün kalıbıyla yazılan şiirdir.

Satranç: Aruzun Müfteilün-Müfteilün-Müfteilün-Müfteilün kalıbıyla yazılmış musammat gazel biçiminde yazılmış şiirlerdir.

Vezn-i Ahar: Aruzun Müstefilâtün-Müstefilâtün-Müstefilâtün-Müstefilâtün kalıbıyla yazılır

Kaynakça:
Cem Dilçin, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, TDK Yayınları

Yazar: Serpil Altunyay