Çevre Sorunları ve İnsan Sağlığı

Çevrenin temiz olması insanların refahı ve sağlığı için şarttır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) çevreyi sağlıkla ilgili olarak “bir kişinin dışındaki tüm fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörler ve ilgili tüm davranışlar” olarak tanımlar. Tüm organizmalar yaşamlarını sürdürmek için çevrelerine bağlıdır. Sağlıklı bir çevrenin sürdürülmesi, yaşam kalitesinin ve sağlıklı yaşam yıllarının artması için çok önemlidir. Küresel olarak, tüm ölümlerin %23’ü ve 5 yaşın altındaki çocuklar arasındaki ölümlerin %26’sı önlenebilir çevresel faktörlerden kaynaklanmaktadır.
Patojenlerin yanı sıra çevredeki diğer birçok tehlike insan sağlığını olumsuz yönde etkileyebilir. Çevresel tehlikeler kanser, kalp hastalığı, astım ve diğer birçok hastalığa yakalanma riskini artırmaktadır. Bu tehlikeler kirlilik, hava, su veya topraktaki mikroplar, zehirli kimyasallar ve gıda kirleticileri gibi fiziksel olabilir veya tehlikeli işler, kötü barınma koşulları, kentsel yayılma ve yoksulluk gibi sosyal olabilir. Tehlikeli kimyasallara maruz kalmak önemli bir sorundur. İnsanlar kirli hava ve su, tüketici ürünleri ve diyet yoluyla günlük yaşamlarında çok çeşitli kimyasallara maruz kalabilirler. Bazı tehlikeli kimyasalların özellikleri, bunların çevrede kalmalarına ve gıda zincirinde biyolojik olarak birikmelerine neden olur. Günümüzde kullanılan kimyasalların hacmi ve aralığı, kimyasal üretimdeki süregelen büyüme, insan ve çevresel maruziyetin artmaya devam edeceğini göstermektedir. Bu, yaşam boyunca, özellikle erken çocukluk, hamilelik ve yaşlılık gibi savunmasız yaşam aşamalarında kimyasal karışımlara maruz kalmanın sağlık üzerindeki etkileri hakkında endişeleri artırmaktadır.

Kanserojenler ve Kanser

Kanserojen, kansere neden olabilecek her şeydir. Kanser, hücrelerin kontrolden çıktığı bir hastalıktır. Çoğu kanserojen, DNA’da mutasyonlar üreterek kansere neden olmaktadır. Birkaç farklı kanserojen türü vardır. Bunlar patojenleri, radyasyonu ve kimyasalları içerirler. Bazı kanserojenler doğal bir şekilde ortaya çıksa da diğerleri insan eylemleriyle üretilir. Virüsler, tüm insan kanserlerinin yaklaşık yüzde 15’ine neden olur. Örneğin hepatit B adı verilen virüs, karaciğer kanserine neden olur.
Cilt kanserlerinde en sık görülen neden UV radyasyonudur. Radon olarak bilinen radyoaktif gaz akciğer kanserine neden olur. Tütün dumanı, nikotin ve formaldehit dâhil düzinelerce kanserojen içerir. Tütün dumanına maruz kalma, akciğer kanserinin önde gelen nedenidir. Bazı boyalar gibi gıdalara eklenen bazı kimyasalların artık kansere neden olduğu bilinmektedir. Yiyecekleri çok yüksek sıcaklıklarda pişirmek de kanserojenlerin oluşmasına neden olur.
Çoğu kanser tedavi edilebilir. Tedavinin genel amacı diğer hücreler herhangi bir şekilde zarar görmeden tümörü çıkarmaktır. Bir kanser hastası genellikle birkaç şekilde tedavi edilir. Olası tedaviler arasında ameliyat, ilaçlar (kemoterapi) ve radyasyon bulunur. Kanserin erken teşhisi ve tedavisi, hayatta kalma şansı sağlar. Bu nedenle, kanserin aşağıdaki uyarı işaretlerini bilmek önemlidir:
-Bağırsak veya mesane alışkanlıklarında değişiklik
-İyileşmeyen bir yara
-Olağan dışı kanama veya akıntı
-Memede veya başka bir yerde yumru
-Kronik hazımsızlık veya yutma güçlüğü
-Siğil veya benlerde bariz değişiklikler
-Kalıcı öksürük veya ses kısıklığı
Bir veya daha fazla uyarı işaretine sahip olmak kanser olduğu anlamına gelmez ancak emin olmak için bir doktora görünmek gerekir. Belirli kanserler için rutin testler yaptırmak, tedavi şansının en yüksek olduğu kanserlerin erken teşhis edilmesine de yardımcı olabilir. Kişiler kanser riskini azaltmak için adımlar atabilirler, örneğin, tütün dumanı ve UV ışığı gibi kanserojen maddelere maruz kalmaktan kaçınabilirler. Sağlıklı bir yaşam tarzı da takip etmek de riski azaltabilir. Aktif kalmak, az yağlı beslenmek ve normal kiloda kalmak kanser riskinin azaltılmasına yardımcı olabilir.

Hava Kirliliği ve Hastalıklar

Hava kirliliği nedeniyle her yıl yaklaşık 5 milyon insan ölmektedir. Aslında, kirli hava trafik kazalarından daha çok ölüme sebep olmaktadır. Hava kirliliği solunum ve dolaşım sistemlerine zarar verir. Hem dış (açık hava) hem de iç ortam havası kirlenebilir.
Açık Hava Kirliliği: Hava kalitesi Endeksi (AQI), dış havadaki kirleticilerin insan sağlığı üzerindeki etkilerine göre değerlendirilmesidir. AQI yüksek olduğunda, dışarıda (açık havada) geçirilen zamanın sınırlanması gerekir. Hava kirliliğine maruz kalmaktan kaçınmak sağlık üzerindeki etkisini sınırlamaya yardımcı olabilir. Astım dâhil belirli sağlık sorunları olan kişiler hava kirliliğinin etkilerine karşı çok hassastır. Bunu önlemek için özellikle dikkatli olmaları gerekir. AQI genellikle yer seviyesindeki ozon ve partikül seviyelerini ifade eder. Ozon, havayı kirleten maddeler güneş ışığı ile ısıtıldığında yere yakın bir yerde oluşan bir gazdır. Sisin ana bileşenlerinden biridir. Sis ayrıca partiküller içerir. Partiküller, havada asılı olan küçük katı parçacıklar veya sıvılardır. Esas olarak fosil yakıtların yakılmasıyla üretilirler. Parçacıklar hava yollarına ve akciğerlere yerleşerek hasara neden olurlar.
Kapalı Ortam Hava Kirliliği: İç mekân havası, dış havadan daha kirli olabilir. Küf, bakteri ve radon gibi zararlı maddeler içerebilir. Ayrıca karbon monoksit de içerebilir. Karbon monoksit, fırınlar ve yakıt kullanan diğer cihazlar tarafından üretilen bir gazdır. Solunması halinde kandaki oksijenin yerini alır ve hızla ölüme yol açar. Karbon monoksit renksiz ve kokusuzdur, ancak bir karbon monoksit detektörü ile tespit edilebilir.

Gürültü Kirliliği

Ulaşım kaynakları ve endüstriden kaynaklanan gürültüye maruz kalmak da rahatsızlıklara, uyku bozukluğuna ve buna bağlı olarak hipertansiyon ve kardiyovasküler hastalık riskinde artışlara neden olabilir.

İklim Değişikliği

İklim değişikliğinin ısı dalgalarını, deniz seviyesini, bulaşıcı hastalık kalıplarını, hava kalitesini, sel, kuraklık ve fırtına gibi doğal afetlerin ciddiyetini etkileyeceği tahmin edilmektedir.

Biyoterörizm

Biyoterörizm, çevredeki bir başka potansiyel tehdittir. Çok sayıda insanı zehirleyebilir veya ölümcül hastalık salgınlarına neden olabilir. Biyoterörizm, hastalık etkenlerinin kasıtlı olarak salınması veya yayılmasıdır. Etkenler virüsler, bakteriler veya toksinler olabilir. Bu maddeler hava, yiyecek veya su vasıtasıyla yayılabilir veya cilt ile doğrudan temas edebilir. ABD’de en iyi bilinen biyoterörizm olaylarından ikisi bu yüzyılın başlarında meydana gelmiştir:
-2001 yılında, şarbon sporları içeren mektuplar birkaç haber bürosuna ve iki ABD Senato ofisine postalanmıştır. Toplam 22 kişi enfekte olmuş ve bunlardan 5’i şarbondan ölmüştür.
-2003 yılında, Beyaz Saray’a gönderilen bir mektupta risin adlı ölümcül bir toksin tespit edilmiştir. Mektup, Beyaz Saray’ın dışındaki bir posta işleme tesisinde ele geçirilmiştir. Neyse ki, risin toksini herhangi bir hastalığa veya ölüme neden olmamıştır.

Sağlıkla İlgili Politikalar

Çok sayıda kanıt, çevresel risklerin toplum genelinde eşit olarak dağılmadığını, daha ziyade orantısız bir şekilde sosyal olarak dezavantajlı ve savunmasız nüfus gruplarını etkilediğini göstermektedir. Bireylerin sosyoekonomik durumları, çevresel stres faktörlerine maruz kalmalarını etkiler, çünkü daha yoksul insanların bozulmuş çevrelerde yaşama olasılığı daha yüksektir. Sosyal açıdan dezavantajlı kişiler, önceden var olan sağlık koşulları, kötü beslenme durumu, sigara içmek veya hareketsizlik gibi belirli davranışlar nedeniyle çevresel stres kaynaklarının etkilerine karşı daha duyarlı olabilir.
DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) Avrupa liderliğindeki Avrupa Çevre ve Sağlık Süreci, çevre ve sağlık sektörlerini bir araya getirmeyi ve özellikle 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündeminin çevre ile ilgili sağlık amaçlarını ve hedeflerini ele almak için ortak çözümleri teşvik etmeyi amaçlamaktadır. 2017 Ostrava Deklarasyonu’nda, DSÖ Avrupa Bölgesi’ndeki ülkelerin bakanları ve temsilcileri, çevre sağlığını iyileştirmeye yönelik sektörler arası ve kapsayıcı bir yaklaşım ortaya koymuştur.

Çevre ve Sağlıkla İlgili EEA Faaliyetleri

EEA (Avrupa çevre ajansı) sağlık, refah ve çevre arasındaki bağlantılar üzerine bilgi tabanı elde edebilmek için uluslararası ve ulusal düzeyde işbirlikçilerle çalışmaktadır. Bu, çevrenin insan refahına nasıl katkıda bulunduğunu keşfetmenin yanı sıra hava kirliliği, gürültü, kimyasallar ve iklim değişikliği gibi belirli çevresel stres faktörlerine maruz kalma ve bunların sağlık üzerindeki etkileri üzerinde çalışmayı da içerir. Nihayetinde, sağlık sonuçları, çevresel stres faktörlerine maruz kalmanın zaman içinde birleşmesinden kaynaklanmaktadır ve bu da, çevre sağlığı değerlendirmelerinin entegre bir yaklaşım benimsemesi gerektiğini göstermektedir.
İnsan sağlığını etkileyen iyi bilinen çevresel stresörler (stres faktörleri), maruziyeti azaltmaya yönelik çabalar ile Avrupa’da düzenleyici kontrole tabidir. Bununla birlikte, çevresel yolların ve sağlık üzerindeki etkilerinin tam olarak anlaşılamadığı ortaya çıkan sorunlar da vardır. Bunlar, antimikrobiyal direnç gibi sorunları veya dairesel bir ekonomiye doğru kaydıkça ve geri dönüşümü arttırdıkça ürünlerdeki kimyasallara insan maruziyetindeki değişiklikler gibi konuları içerir. EEA, Avrupa Komisyonu, DSÖ ve Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi de dahil olmak üzere, ortaya çıkan çevresel riskleri belirlemek için uluslararası uzman ağlarıyla işbirliği yapmaktadır.
EEA, Avrupa İnsan Biyomonitoring girişimi’nin (HBM4EU) bir ortağıdır. Girişimin temel amacı, Avrupa’da insan biyoizlemini koordine etmek ve ilerletmektir. HBM4EU, politika oluşturmayı desteklemek için vatandaşların kimyasallara fiili maruziyetine ve olası sağlık etkilerine dair daha iyi kanıtlar sağlayacaktır. EEA ayrıca, insan ve çevre ile ilgili olarak kimyasalların ve kimyasal karışımların oluşumunu belgeleyen Avrupa Komisyonu Kimyasal İzleme Bilgi Platformuna (IPCHEM: İnternational Petrochemic) katkıda bulunmaktadır.

Kaynakça:
https://www.ck12.org/book/ck-12-biology/section/24.4/
https://www.healthypeople.gov/2020/topics-objectives/topic/environmental-health
https://www.eea.europa.eu/themes/human/intro
https://sagligim.gov.tr/cevre-saglik.html

Yazar: Müşerref Özdaş