El dikişi, 20.000 yıldan eski bir sanat türüdür. İlk dikiş iğneleri kemiklerden ya da hayvan boynuzlarından ve ilk iplik hayvan sinirinden yapılmıştır. 14. yüzyılda demir iğneler icat edilmiş ve ilk gözlü iğneler 15. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Dikiş makinesinin o günden bugüne yaşadığı değişimler ve patent savaşları oldukça etkili bir süreçtir. Bu yazıda dikiş makinesinin doğuşu, gelişmeleri ve yapılan patent mücadeleleri üzerine bilgiler bulunmaktadır.
Mekanik Dikişin Doğuşu
Mekanik dikişle bağlantılı olası ilk patent, Alman Charles Weisenthal’a verilen 1755 İngiliz patentidir. Weisenthal, bir makine için tasarlanmış bir iğne için patent almıştır. Bununla birlikte patent, makinenin geri kalanı tarif edilmemiştir ve bu yüzden bir makinenin var olup olmadığı bilinmemektedir.
Birkaç Mucit Dikişi Geliştirmeye Çalışmıştır
İngiliz mucit ve marangoz Thomas Saint, 1790 yılında tam bir dikiş makinesi için ilk patenti almıştır. Saint’in icadının çalışan bir prototipini yapıp yapmadığı bilinmemektedir. Patent, deride bir delik açan ve delikten bir iğne geçiren bir bız anlatmaktadır. Saint’in icadının daha sonra patent çizimlerine dayanan bir kopyası işe yaramamıştır. 1810 yılında Alman Balthasar Krems, kapak dikmek için otomatik makine icat etmiştir. Krems icadının patentini almamış ve hiçbir zaman iyi işlememiştir. Avusturyalı terzi Josef Madersperger, dikiş makinesini icat etmek için birkaç girişimde bulunmuştur ve 1814 yılında bir patent almıştır fakat tüm çabaları başarısız sayılmıştır.
Thomas Stone ve James Henderson, 1804 yılında el dikişine benzer bir makine tasarlamışlardır ve patent almışlardır. Aynı yıl Scott John Duncan’a çok iğneli bir nakış makinesi için patent verilmiştir. Her iki icat da başarısız olmuş ve kısa süre sonra halk tarafından unutulmuştur. 1818 yılında, ilk Amerikan dikiş makinesi John Adams Doge ve John Knowles tarafından icat edilmiştir. Makinaları, arızalanmadan önce herhangi bir yararlı miktarda kumaşı dikememiştir.
İlk Fonksiyonel Dikiş Makinesi ve Çıkan İsyan
1830 yılında Fransız terzi Barthelemy Thimonnier tarafından işlevsel olan ilk dikiş makinesi icat edilmiştir. Thimonnier’in makinesinde sadece bir iplik ve nakışta kullanılan aynı zincir dikişi yapan kancalı bir iğne kullanılmıştır. Mucit, dikiş makinesinin icadının bir sonucu olarak işsizlikten korktukları için hazır giyim fabrikasını yakan öfkeli bir Fransız terzi grubu tarafından öldürülmekten zor kurtulmuştur.
Walter Hunt ve Elias Howe
1834 yılında Walter Hunt, Amerika’nın ilk (bir şekilde) başarılı dikiş makinesini yapmıştır. Daha sonra, icadının işsizliğe neden olacağına inandığı için patent almaya olan ilgisini kaybetmiştir. (Hunt’ın makinesi sadece düz buhar dikebiliyordu.) Hunt hiçbir zaman patent almamış ve 1846 yılında ilk Amerikan patenti iki farklı kaynaktan iplik kullanan bir işlem için Elias Howe’a verilmiştir. Elias Howe’un makinesinin yerinde gözü olan bir iğnesi vardır. İğne kumaşın içinden itilmiş ve diğer tarafta bir ilmek oluşturmuştur, bir yol üzerindeki bir mekik daha sonra ikinci ipliği ilmek boyunca kaydırarak kilit dikişi adı verilen şeyi oluşturmuştur. Bununla birlikte, Elias Howe daha sonra patentini savunurken ve icadını pazarlarken sorunlarla karşılaşmıştır. Sonraki dokuz yıl boyunca Elias Howe, önce makinesine ilgi göstermek, ardından patentini taklitçilerden korumak için mücadele etmiştir. Onun kilit dikiş mekanizması, kendi yeniliklerini geliştiren diğerleri tarafından benimsenmiştir. Isaac Singer yukarı ve aşağı hareket mekanizmasını icat etmiş ve Allen Wilson bir döner kancalı mekiği geliştirmiştir.
Isaac Singer- Elias Howe’a Arasındaki Mücadele
Dikiş makineleri, Isaac Singer’ın ticari açıdan başarılı ilk makineyi icat ettiği 1850’li yıllara kadar seri üretime geçmemiştir. Singer, iğnenin yan yana değil yukarı aşağı hareket ettiği ilk dikiş makinesini yapmış ve iğneye bir ayak basamağı güç vermiştir. Önceki makinelerin hepsi elle döndürülmüştür. Bununla birlikte, Isaac Singer’ın makinesi Howe’un patentlediği kilit dikişini kullanmıştır. Elias Howe, Isaac Singer’a patent ihlali nedeniyle dava açmış ve 1854 yılında kazanmıştır. Walter Hunt’ın dikiş makinesi ayrıca iki makara ve sivri uçlu bir iğne ile kilit dikişi kullanılmıştır, ancak mahkemeler Howe’un patentini Hunt patentini terk ettiğinden beri onaylamıştır.
Şayet Hunt Yaptığı makinensin patentini alsaydı, Elias Howe’ın açtığı davasını düşecekti ve dolayısıyla Isaac Singer kazanacaktı. Isaac Singer kaybettiğinden beri Elias Howe patent telif ücreti ödemek zorunda kalmıştır. 1844 yılında İngiliz John Fisher, Howe ve Singer tarafından yapılan makinelerle yeterince özdeş bir dantel yapma makinesi için patent alınmıştır. Bununla birlikte Fisher’in almış olduğu patent şayet patent bürosunda kaybolmamış olsaydı, John Fisher da bu şirketin bir ortağı olabilirdi. Buluşunun kârından pay alma hakkını başarıyla savunduktan sonra Elias Howe, yıllık gelirinin yılda üç yüz dolardan iki yüz bin doların üzerine çıktığını görmüştür. Howe, 1854 ile 1867 yılları arasında icadından yaklaşık iki milyon dolar kazanmıştır. İç Savaş sırasında, servetinin bir kısmını Birlik Ordusu için bir piyade alayı donatmak için bağışlamış ve alayda özel olarak görev yapmıştır.
Isaac Singer – Elias Hunt’a Arasındaki Mücadele
Walter Hunt’ın 1834 göz uçlu iğne dikiş makinesi daha sonra Spencer, Massachusetts’ten Elias Howe tarafından yeniden icat edilmiş ve 1846 yılında patenti alınmıştır. Her dikiş makinesinin (Walter Hunt’s ve Elias Howe), ipliği kumaşın içinden bir yay hareketiyle geçiren kavisli, göz uçlu bir iğnesi vardır, kumaşın diğer tarafında bir ilmek oluşturulmaktadır ve ikinci bir iplik, bir kilit dikişi oluşturan döngüden geçen bir yolda ileri geri çalışan mekik tarafından taşınmaktadır. Elias Howe’nin yapmış olduğu tasarım, Isaac Singer ve başka kişilerce kopyalanarak ileride daha çok patent davaları açılmasının yolunu açmıştır. Bununla birlikte, 1850’li yıllarda bir mahkeme savaşı, kesin olarak Elias Howe’a göz uçlu iğnenin patent haklarını vermiştir. Elias Howe, davayı patent ihlali nedeniyle en büyük dikiş makinesi üreticisi Isaac Merritt Singer’a açmıştır. Isaac Singer savunmasında, Howe’un patentini geçersiz kılarak, buluşun zaten yaklaşık 20 yıllık olduğunu ve Howe’un, Singer’ın ödemeye zorlandığı tasarımlarını kullanan herhangi birinden telif hakkı talebinde bulunamayacağını göstermiştir.
Walter Hunt dikiş makinesini terk ettiğinden ve patent başvurusunda bulunmadığından, Elias Howe’un patenti 1854 yılında bir mahkeme kararıyla onaylanmıştır. Isaac Singer’ın makinesi de Howe’dan biraz farklıdır. İğnesi, yanlara değil, yukarı ve aşağı hareket etmektedir ve bir el krankından ziyade bir ayakla çalıştırılmaktadır. Ancak aynı kilit dikiş işlemi ve benzer bir iğne kullanılmıştır. Bununla birlikte Elias Howe, patentinin sona erdiği yıl olan 1867 yılında ölmüştür.
Dikiş Makinesi Tarihindeki Diğer Gelişmeler
2 Haziran 1857 yılında James Gibbs, ilk zincir dikişli tek iplikli dikiş makinesinin patentini almıştır. Portland, Maine’den (1840-1922) Helen Augusta Blanchard, 1873 yılında ilk zikzak dikiş makinesinin patentini almıştır. Zikzak dikiş, bir dikişin kenarlarını daha iyi kapatarak giysiyi daha sağlam hale getirmektedir. Helen Blanchard ayrıca şapka dikiş makinesi, cerrahi iğneler ve dikiş makinelerine yönelik diğer iyileştirmeler dahil olmak üzere 28 başka icadın patentini almıştır.
Hazır giyim fabrikası üretim hatlarında ilk mekanik dikiş makineleri kullanılmıştır. 1889 yılına kadar evde kullanılmak üzere bir dikiş makinesi tasarlanıp pazarlanmıştır. 1905 yılına gelindiğinde, elektrikle çalışan dikiş makinesi yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Kaynakça:
https://www.contrado.co.uk/blog/history-of-the-sewing-machine/
https://www.singer.com.tr/en/corporate/history
http://ismacs.net/sewing_machine_history.html
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu