Okul öncesi dönemde başlayıp çocukluk döneminde sık rastlanılan bir bozukluktur. Erkek çocuklarda daha fazla görülür. Yaşla birlikte sıklığı azalmasına rağmen yetişkinlik döneminde de devam edebilmektedir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olanların birinci derece akrabalarında bu bozukluğun görülme oranı yüksektir. Ailenin yetiştirme tarzı ile ilgisi yoktur.
Bulgu Belirti ve Yakınmalar
Çocukluk ve yetişkinlik döneminde farklı belirtiler göstermektedir.
Belirtileri şunlardır:
Gündüzleri sık olarak dalmak,
Dikkati toplamada güçlük,
Söylenenleri takip etmemek veya dinlememek,
Planlı olarak yapılan aktivitelerde sık olarak sorun yaşamak,
Kitap, kalem veya oyuncak gibi ihtiyaç duyulan objeleri sık olarak unutmak veya kaybetmek,
Okul ödevleri ve diğer görevleri tamamlamamak,
Oturmakta zorlanmak ve daima hareket halinde olmak,
Aşırı konuşmak,
Diğerlerinin konuşmalarını veya oyunlarını bölmek ve bozmak,
Nedensiz huzursuzluk geçirmek,
Çok kolay öfke krizine girmek,
Gittiği bir yerden sorunsuz olarak geri dönmesini beklemek.
Çocuklar aşırı hareketli olup yerinde duramaz. Sonucu düşünmeden hareket edip davranarak kazalara neden olabilir. Dikkatini toplayamama nedeniyle okulda başarısız olabilir. Okulda yaramaz çocuk damgası yerler. Dikkat dağınıklığı nedeniyle sürekli eşyalarını unutup kaybederler. Ergenlikte de kurallara uymayı sevmezler. Alkol, sigara ve madde bağımlılığı kolaylıkla gelişebilir. Kasıtlı olmayığ bir rahatsızlıktır; ebeveynler tarafından yanlış davranış, cezalandırma, psikolojik veya fiziksel şiddete maruz kalabilirler. Bu da çocuğun yakınmalarını artırabilir, ilerde davranış bozukluklarının oturmasına neden olabilir.
Yetişkinlikte ise uzun süreli dikkat gerektiren işleri yapmakta zorlanırlar. Kitap ve gazete okumak gibi uzun süreli dikkat gerektiren faaliyetleri devam ettiremezler. İşlerde sık hata yapabilirler. Çocuklukta görülen aşırı hareketlilik azalmıştır. Ancak hareketli işlerde çalışmayı severler. Dikkatlerini toplayamadıkları için unutkanlık ortaya çıkar. Olaylara ani tepkiler verirler. Kavgaya eğilimli olabilirler. Sıra beklemeyi sevmezler. Ortaya çıkabilecek sonuçları hesaplamadan ani kararlar verirler. Riske girmeyi sevdiklerinden girişimci ruha sahiptirler. Duygu iniş çıkışları yaşarlar. Sosyal hayatta ve özel hayatlarında bu nedenden dolayı sıkıntılar yaşarlar. Madde bağımlılığı görülebilir.
Uykusuzluk, depresyon, kaygı, kişilik bozuklukları, öğrenme zorlukları eşlik edebilir.
Unutkanlık ve dikkatini toplayamama nedeniyle depresyon ile karışabilir. Uyku bozuklukları, beslenme bozuklukları dikkat dağınıklığına neden olabilir. Çocuklarda görme ve duyma problemleri öğrenme güçlüğüne neden olacağı için göz ve kulak muayenesi yapılmalıdır.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı için özel bir tahlile ihtiyaç yoktur. Aile, yakınlar ve çocuklar için öğretmenlerin gözlemlerinden yararlanılır. Genellikle dikkat eksikliği hiperaktivite testi uygulanmakta ve diğer gözlemlerle birleştirilmektedir.
Tam olarak nedeni bilinmemektedir. Hastalarda sık olarak aile hikayesinin bulunması genetik yatkınlık olduğunu düşündürmektedir. Resim, boya ve borularda eskiden kullanılan kurşun gibi ağır metaller, annenin hamilelikte alkol veya sigara tüketmesi, hamilelikte poliklorinleşmiş bifenniler (PCB) maruziyeti, erken doğum gibi faktörler suçlanmaktadır.
TIBBİ TEDAVİ
Temel tedavi ilaç, eğitim ve çalışma gibi öğeleri kapsar.
Uyarıcı tedaviler beyindeki kimyasal dengeyi düzenleyerek yarar sağlar. İlaç tedavisinde Metilfenidat, dekstroamfetamin gibi ilaçlar kullanılmaktadır. Bu grup ilaçların etkisi hızlı başlar. Alerji, karın ağrısı, bulantı, kusma, iştah azalması, asabiyet, baş ağrısı, çarpıntı, tansiyon yükselmesi, tik gibi yan etkileri vardır. Kalp yan etkileri az olmakla birlikte tedavi öncesi kalbin değerlendirilmesi tavsiye edilir.
Atomoksetin gibi ilaçlar ile bupropion ve desipramine gibi antidepresan ilaçlar da yararlı olabilir. Bu gruptaki ilaçlar uyarıcı ilaçlar gibi hızlı etkili olmayıp etkileri yavaş başlar; maksimum fayda için haftalar geçmesi gereklidir. Uyarıcıların yan etkileri nedeni ile kullanılmadığı durumlarda iyi birer alternatiftirler.
Psikoterapi yapılmaktadır. Aile ve yakınlarının desteği ve davranış yaklaşımı konusunda yardım almaları çok önemlidir.
İntihara eğilim riskinin arttığına dair uzmanlar endişe taşımaktadır. Bu nedenle çocuk ve ergenlerin bu konuda takip edilmesi, depresyon veya intihar düşüncesi gibi işaretler alınırsa ailenin hemen çocuk doktoruyla iletişime geçmesi gereklidir.
Eşlik eden depresyon, madde bağımlılığı, uyku bozuklukları varsa mutlaka tedavi edilmelidir.
DİYET DEĞİŞİKLİKLERİ
Yüksek miktarda basit şeker içeren gıdaların yoğun tüketilmesi ruh halinin kontrolünü zorlaştırabilir, sinirlilik ve ruhsal dengesizliğe neden olabilir, DEHA yakınmalarını artırabilir. Basit şeker içeren gıdalar (çörek, pasta, kek, şeker, kola, gazoz, meşrubat) tüketilmemelidir.
Kafeinli içecekler uyarıcı olduğu için DEHA yakınmalarını artırabilir, tüketilmemelidir.
Katkı maddesiyle renk ve tat verilmiş bütün hazır gıdalar beslenme listesinden çıkarılmalıdır.
Balık, sebze, meyve, domates, tam tahıl ve düşük yağ içeren süt ürünleri tercih edilmelidir.
DEHA riskini ve yakınmalarını azaltmada esansiyel yağ asitleri çok önemlidir. EPA ve DHA gibi omega-3 yağ asitleri sinir hücrelerinin işlevlerinde büyük öneme sahiptir ve balık yağında bol bulunur. Somon, uskumru, orkinos, sardalye ve hamsi omega-3’ten zengindir. Hamsi ve stiardalyenin yaşam döngüleri daha kısa olduğu için ağır metal biriktirme riski daha azdır, tercih edilebilir. Haftada 2-3 gün değişik balık türleri tüketilmelidir. Toplu üretim yapılan hayvanlarda mısır ile beslenmeye bağlı ette omega-6 düzeyleri çok yüksek iken meralarda doğal ortamda çimenden beslenen hayvanların etinde omega-3 omega-6 azalmaktadır. Et olarak doğal ortamda yetişmiş hayvan eti tüketilmelidir. Fındık, fıstık, badem, ceviz, antepfıstığı bitkisel omega-3 içerir. Kurabiyenin içine az tatlı çikolata parçacıklarının yanı sıra ceviz katılması çocuklara eğlenceli ve sağlıklı yiyecek sunulmasını sağlar.
YAŞAM TARZI DEĞİŞİKLİKLERİ
Çocuklar kendilerinin aile tarafından sevildiğini ve kabul gördüğünü duymak ister.
Çocukla beraber onun hoşlandığı konularda zaman geçirilmesi çok önemlidir. Günün belirli saatini sadece çocuğa ve sevdiği aktiviteleri birlikte yapmaya ayırın. Dikkat eksikliği olan çocuklar müzik ve dans gibi sanat alanlarında veya karate ve tekvando gibi sporlarda çok başarılı olabilir. Fakat çocuklar bu faaliyetler için zorlanmamalıdır. Her çocuğun ilgili olduğu bir faaliyet alanı vardır. Bu faaliyetler teşvik edilebilir. Küçük başarılar kendini iyi hissetmesini ve öz güvenini artırır, disiplinli çalışmaya teşvik eder.
Çocuğun günlük not almasına ve düzenli olmasına yardımcı olunmalıdır. Çocuğun çalışma sahasında huzurlu olması sağlanmalıdır. Çocuğun odasında objeler gruplandırılarak ayrı bölmelerde grup isimleri yazılı bir şekilde depolanmalıdır. Çocuğun kendi çevresindeki düzenin sağlanmasına yardımcı olunmalıdır.
Çocuk ile iletişim çok önemlidir. Algısına yeterli zamanı vermek için yavaş, özenli ve net olarak konuşulmalıdır. Çocuğa zamanında tek komut verilmelidir. Bu komut verilmedenn önce çocuk ile göz teması kurulmalı, komut verme süresi boyunca da göz teması devam ettirilmelidir.
Yemek, kestirme ve uyuma zamanı ile ilişkili düzenli bir planlama içinde olunmalıdır. Bu planda yardımcı olmak ve çocuğa anlatmak üzere büyük bir takvimden yardım alınıp bunun üzerine işaretlemeler yapılmalıdır. Dikkat eksikliği ve hiperaktivitesi olan çocuklar değişiklikleri kabul etmede ebeveynlere kök söktürür. Çocukların bir aktiviteden diğerine aniden geçiş yapmasının engellenmesi veya uyarılması gereklidir.
Çocuğun dinlendiğinden emin olunmalı ve bu açıdan takip edilmelidir. Aşırı aktivitede bulunan ve yeterli istirahat etmeyen DEHA olan çocukların yakınmaları şiddetlenir.
Çocuğun adapte olamayacağı ortamlardan mümkün olduğunca kaçınılmalıdır. Örneğin uzun süre oturması gerekli haller, alışveriş merkezlerinde uzun süre kalınması gibi durumlar çocuğa uygun değildir.
Çocuğu disiplin altına almak için çok uzun olmayan, caydırıcı sürede cezalar verilmelidir. Çocuklar yaptıkları hareketlerin sonuçlarının olacağını anlamalıdırlar. Cezalar kontrolsüz davranışın hemen kesintiye uğratılması amacı taşımaktadır.
Ebeveynlerin stres ile mücadele teknikleri konusunda eğitim almaları gereklidir.
Çocuk için seçilecek okulun bu tür çocuklar için nasıl bir programı olduğunun sorgulanması gereklidir. DEHA olan çocuklar için özel programı olan okulların tercih edilmesi eğitim için iyi bir avantaj sağlar.
Çocuğun öğretmeni ile yakın ilişkide olunmalı, sınıfta çocuğa yardımcı olma çabaları desteklenmelidir. Öğretmene karşı esnek olunmalı ve pozitif geri bildirimler takip edilmelidir.
Yazı yazma sorunu olan bazı DEHA’lı çocuklar bilgisayar ile yazarak bu açıklarını kapatabilir, sınıfta bilgisayar kullanımı konusunda ögretmenden bilgi alınabilir.
ÖNERİLEN BESİN TAKVİYELERİ
Esansiyel yağ asitleri: DEHA tanısı konulmuş olan çocuklarda genellikle esansiyel yağ asitleri düzeyi de eksik bulunmaktadır. Beyin fonksiyonlarında ve dopaminin salgılanmasında balık yağının da ana kaynağı olduğu EPA ve DHA omega-3 yağ asitleri önemli rol almaktadır. En az 600 mg EPA ve 175 mg DHA içeren balık yağı kapsülleri alınması önerilir.
Multivitamin ve mineral karışımı: DEHA tanısı konulmuş olan çocuklarda bazı besin öğelerinin eksikliği beyin fonksiyonlarının gelişimine engel olmakta ve davranış bozukluklarına sebep olmaktadır. B vitamin kompleksi, C vitamini, demir ve çinko sinir sisteminin gelişmesi ve beyin fonksiyonlarının doğru çalışması için gerekli olan önemli vitamin ve minerallerden bazılarıdır. Kimyasal katkılı ve boya içeren ürünler kullanılmamalıdır.
Melatonin: DEHA’lı çocuklarda uykuya dalma sıklıkla bozulmuştur. Melatonin hormonu karanlıkta salgılanmaya başlar ve uyku döngüsünü düzenler. DEHA, baş ağrısı, otizm ve epilepsi durumlarında kanda melatonin hormonunun seviyesi azalabilmektedir. Bu rahatsızlıklarda gece yatmadan birkaç saat önce 0,3-6 miligram arasında değişen dozlarda melatonin verilmesi ile uykuya dalma kolaylaşır, uyku kalitesi iyileşir ve ertesi gün uykusuzluk veya sersemlik gibi yakınmalara neden olmaz.
Magnezyum: DEHA tanısı konulmuş çocuklarda düşük magnezyum seviyeleri tespit edilmiştir. 6 ay boyunca 200 mg magnezyum takviyesi yapılan çocuklarda hiperaktivite bozukluklarında önemli düzelmeler görülmüştür.
Çinko: DEHA olan kişilerde çinko düzeylerinin daha düşük olduğu saptanmıştır. 6 hafta boyunca 15 mg çinko takviyesi ile davranış bozukluklarında olumlu gelişmeler gözlenmiştir.
Probiyotikler: Bağırsak florası için yararlı bakterilerdir ve besinlerin sindirimine yardımcı olup toksinlerin ortadan kaldırılmasını ve bağışıklık sisteminin desteklenmesini sağlamaktadır. Hiperaktif olan ve dikkat eksikliği olan çocuklar, bu yararlı bakterilerden yoksun olabilir. Bilinç ve davranışları etkileyebilecek olan Candida albicans mantarının bu çocuklarda fazlasıyla gelişmesi de söz konusu olabilir. 4 yaş üstü çocuklarda günde en az 10-20×10 milyon canlı hücre içeren probiyotik kapsül, toz veya çiğnenebilir tabletlerin kullanılması önerilir. 4 yaş altındaki çocuklar için, önerilen dozun yarısı kullandır.
L-theanine: Yeşil çayda bulunan aminoasit yapısındaki bileşik anksiyete gelişimini azaltıp, konsantrasyonu ve uyku kalitesini artırmaktadır. 8 yaş üstü çocuklara günde 2-3 kez 200 mg ve 4-8 yaş arası çocuklarda ise günde 2-3 kez 100 mg önerilir.
ÖNERİLEN BİTKİSEL İÇERİKLİ TAKVİYELER
Ginseng: Bağışıklık (immün) sistemini destekleyip strese karşı dayanıklılığı artırır, öğrenme, konsantrasyon ve hafıza gibi zihinsel fonksiyonları iyileştirmeye yardımcı olur. Aktivite için, Ginkgo biloba ekstresinin en az %24 flavonoit ve %4 terpenik laktonları içermesi, ginseng ekstresinin de en az %15 oranda ginsenozitleri içermesi gereklidir. DEHA tanısı konulmuş olan çocuklarda ginseng ve ginkgo biloba (mabed ağacı) standart ekstrelerini kombine halde içeren preparatların davranış bozukluğu ve konsantrasyon üzerine yararlı olduğu testpit edilmiştir.
Bacoba: Ayurvedik tıpta kullanılan bacoba bitkisinin hafıza ve öğrenme yeteneği üzerine olumlu etkileri bulunmaktadır. Kurutulmuş bacoba ekstresi şurubu verilen çocuklarda zihinsel performansta iyileşme sağlanmıştır. Özellikle dikkat eksikliği olan çocuklarda yararlı olabilecek bitkiler arasındadır.
Yazar: Enes Eker