Bilgiustam
Bilgiyi ustasından öğrenin

Dünya’nın İç Yapısı ve İzostatik Denge

0 695

Dünya'nın İç Yapısı ve İzostatik DengeYerküre katmanları Güneş Sistemi ve Dünya’nın Oluşumu doğrudan oseanolojinin araştırma alanları içerisinde değildir. Ancak okyanus ve denizlerin sınırları üzerinde doğrudan etkisi olan plaka tektoniğini anlayabilmek, bu katmanların yapısı ve hareketi hakkında bazı temel bilgilere sahip olmayı gerektirir.

Özkütlesel katmanlaşmanın bir sonucu olarak merkezden dışa doğru biriken farklı yoğunluktaki materyaller dünyanın katmanlarını oluşturmuştur. Dünyanın dıştan içe doğru yapısı materyallerin fiziksel yapılarına ve kimyasal kompozisyonlarına göre iki farklı katman şeması altında incelenir.

Kimyasal Yapılarına Göre Katmanlar: Kimyasal yapısına göre incelendiğinde yerkürenin 3 katmandan oluştuğu kabul edilir. Bunlar dıştan içe doğru sırasıyla kabuk, manto, ve çekirdektir.

Kabuk yüzeyden başlar ve ortalama 30 kilometre derinliğe kadar devam eder. Çoğunlukla çeşitli silikat minerallerinin( kayaları oluşturan mineraller, silikon ve oksijen) meydana getirdiği düşük yoğunluklu kayalardan oluşmuştur. Kıtasal kabuk ve okyanusal kabuk olmak üzere iki tip kabuk vardır.

Dünya'nın İç Yapısı ve İzostatik DengeKabuğun altında ise manto bulunur. Üç katman içerisinde en geniş hacme sahip olanıdır ve yaklaşık 2885 km boyunca devam eder. Manto kabuğa kıyasla daha yoğun olan demirden ve magnezyum silikat kayalarından oluşmuştur.

Mantonun altında ise çekirdek vardır. Çekirdek yüzeyin 2885 km sonrasından başlar dünyanın merkezine kadar 6371 km boyunca devam eder. Daha da yüksek yoğunluğa sahip demir ve nikelden oluşmuştur.

Fiziksel Özelliklerine Göre Katmanlar: Yerküre fiziksel özelliklerine göre beş katmanda incelenir. Bunlar; İç çekirdek, dış çekirdek, mezosfer(mesos: orta, sphere: küre), astenosfer(asthenos: zayıf, sphere: küre), ve litosferdir(lithos: kaya, sphere:küre).

Litosfer: Litosfer yerkürenin en dıştaki, soğuk kabuğudur. 100 kilometre derine kadar uzanır ve kabuk ile birlikte mantonun da üst kısmını içerir. Kabuk ve mantonun litosfere dahil olan kısmı tek bir cisim gibi davranırlar. Litosfer kırılgandır ve plaka tektoniğinde sözü edilen plakalar litosfer plakalarıdır.

Astenosfer: Litosfere göre daha sıcak, akışkan, plastiğimsi yapıda bir katmandır. Litosferin tabanından 700 km derinliğe kadar uzanır ve tamamı mantodan oluşmuştur. Astenosfer bir güç uygulandığında kırılmaksızın şekil alabilir. Bu yönden akışkan niteliği olmasına rağmen yüksek bir viskoziteye(maddenin akmaya gösterdiği direnç ölçüsü) sahiptir. Çalışmalar astenosferin zaman içerisinde yavaşça hareket etmekte olduğunu göstermektedir ve bunun litosfer plakalarının hareketi üzerinde önemli etkileri vardır.

İzostatik denge(İzo:eşit, statis: durağan): Kabuğun düşey hareketidir. Litosferin kendisinden daha yoğun olan astenosfer üzerindeki yüzerliği sonucu oluşur. Litosferin farklı yoğunluktaki ve kalınlıktaki parçaları bu özellikleri doğrultusunda az ya da çok mantoya gömülü şekilde denge halinde dururlar. Buna izostatik denge, bu dengenin sağlanması olayına ise izostasi denir.

Dünya'nın İç Yapısı ve İzostatik DengeKıtasal ve okyanusal kabuk hemen altlarındaki manto üzerinde yüzerler. Okyanusal kabuk kıtasal kabuktan daha yoğun olduğu için kıtasal kabuğun altında yüzer ve ince olduğu için sığ alanları işgal eder. Kıtasal kabuğun en kalın olduğu alanlar (kıtalar üzerindeki sıradağlar) normal kalınlıktaki kıtasal kabuk bölgelerinden daha yüksekte yüzerler. Bu dağlar altlarındaki son derece kalın kabuksal materyalin astenosfer içerisinde daha derine uzanması yönüyle bir buzdağının yüzen zirvesiyle benzerlik gösterirler.

Dünya'nın İç Yapısı ve İzostatik DengeBölgelerin altlarında bulunan kıtasal kabuk materyalinin artması ya da azalması izostasi sonucu o bölgelerin yüksekliğinde büyük değişiklikler meydana getirir. Günümüze en yakın buzul çağı olan Pleistosen Çağ’da İskandinavya ve Kuzey Kanada gibi kuzey bölgeleri devasa buzul örtüler uzun süre boyunca kaplamış ve çökmesine neden olmuş ardından eriyen buzullar ise bu kıtaların bugün de devam eden yükselme sürecine girmelerine neden olmuştur. Kıtaların izostasi sonucu yeniden yükselmesi ise araştırmacılara mantonun yapısına dair önemli bilgiler vermektedir.

Kaynakça:
Tom S. Garrison – Oceanography, An Invitation to Marine Science

Harold V. Thurman, Alan P. Trujillo – Essentials of Oceanography

Ahmet Kocataş – Oseanoloji

Yazar:Enes Eker

Bunları da beğenebilirsin
Cevap bırakın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak.

Bu web sitesi deneyiminizi geliştirmek için çerezleri kullanır. Bununla iyi olduğunuzu varsayacağız, ancak isterseniz vazgeçebilirsiniz. Kabul etmek Mesajları Oku